Europa-correspondent en columnist voor NRC Handelsblad Caroline de Gruyter over vrede, veiligheid en democratie
‘Als je vrede wilt, moet je je op oorlog voorbereiden’
In deze tijd staan de waarden vrede, veiligheid en democratie onder steeds grotere druk. Zowel in Nederland als in de rest van de wereld. Hoe bescherm je die waarden? Een gesprek erover met Caroline de Gruyter, die in haar boeken en columns al lange tijd benadrukt dat we wakker moeten worden.
Koos de Wilt voor vmagazine van vfonds, beeld van Friso Keuris
Na verblijf in Wenen en Oslo woont ze met haar gezin na acht jaar weer in Brussel. In 2021 verscheen haar vijfde boek, Beter wordt het niet. Een reis door het Habsburgse Rijk en de Europese Unie. Het is een boek over hoe veel mensen de Europese Unie zien als verdeeld, traag en zwak en hoe men indertijd naar het Habsburgse bestuur keek als het ging om het vermijden van conflicten, het werken aan oneindige hervormingen en het steeds opnieuw vinden van lelijke compromissen. Maar door het eindeloze aanmodderen slaagden opeenvolgende Habsburgse keizers er toch maar in om vele naties, taalgroepen en culturen zo’n zeshonderd jaar lang veilig en gezond onder één dak te houden. Zo werkt de EU ook, zo stelt Caroline de Gruyter.
'Wij in West-Europa hebben de luxe gehad alleen maar vooruit te hoeven kijken en daardoor hebben we dingen gemist die ons nu aan het opbreken zijn. Dat blijkt uit het gedrag van Poetin.'
Het lijkt wel of het boek vooral na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne nog nadrukkelijker laat zien hoe belangrijk een verenigd Europa is in een steeds gevaarlijk wordende wereld… De Gruyter: ‘Het is een bestseller geworden waarschijnlijk omdat het zo actueel is. Bij de nu aanstaande vertalingen - in het Zweeds, Duits, Hongaars en Frans – zeggen de vertalers mij steeds: niks meer aan doen. Het enige wat ik er nog aan toevoeg is een voorwoord van twee alinea’s over het feit dat het boek ruim voor de oorlog is geschreven. Doordat ik lang in Wenen en Noorwegen heb gewoond kreeg ik mee wat Poetin allemaal aan het klieren was aan de Europese grenzen. In Oostenrijk voelt de oude generatie ook nog steeds de dreiging van de Russen. Trap de Russische beer dus niet op de staart, zegt men daar en dat realiseren ook de jongeren. Die worden nu bevestigd in dat gevoel. De Russen zitten er nog steeds heel hard in. Dat zijn we in het westen vaak vergeten, vooral omdat we meer met de toekomst bezig waren.’
Leven met geschiedenis
In Midden-Europa lijkt men meer met de geschiedenis te leven, in het westen zijn we meer bezig met de toekomst. Waarom is dat zo? De Gruyter: ‘De hele regio in Oost- en Midden-Europa zit nog gevangen in een onverwerkt en getraumatiseerd verleden. Ik hield een tijdje geleden een lezing voor Europese ambtenaren over mijn boek en de oorlog en daar vertelde een Sloveense mij dat het logisch is dat zij zo terugkijken. Haar ouders, zo zei ze, woonden in hetzelfde familiehuis dat iets meer dan honderd jaar geleden een huis was van hun grootouders en toen nog onderdeel was van het Habsburgse Rijk, daarna was het even onder het Koninkrijk Joegoslavië, daarna hoorde het bij het communistische Joegoslavië en daarna werd het onderdeel van de EU. Ondertussen heeft de familie in hetzelfde huis allerlei rijken zien instorten met al de ellende van dien. Dan kijk je anders naar Europa, naar de wereld en naar je eigen positie daarin. Niks is voor eeuwig, weet je dan. Wij in West-Europa hebben de luxe gehad alleen maar vooruit te hoeven kijken en daardoor hebben we dingen gemist die ons nu aan het opbreken zijn. Dat blijkt uit het gedrag van Poetin. Ik schreef een paar jaar geleden al dat hij monumenten aan het optrekken was van de oude tsaar Alexander die na de Napoleontische oorlogen tijdens het Congres van Wenen de toekomst van Europa mocht meebepalen. Die macht hebben de Russen niet meer en dat verklaart mede waarom Rusland Georgië is binnengevallen en een stuk van Oekraïne heeft afgebeten. Nu dringt dat hier in het westen door en kreeg ik de kritiek dat ik te veel begrip toonde voor de Russen. Geschiedenis herhaalt zich nooit, maar – zoals Voltaire al zei – het zijn mensen die zichzelf herhalen. Als mensen bang zijn gaan ze de luiken dicht doen, grenzen optrekken en dan krijg je nationalisme en etnocentrisme. Dan kun je situaties krijgen die lijken op wat er in de geschiedenis al eerder is gebeurd. Daarom pleit ik ervoor dat ook wij in Nederland veel meer aan geschiedenis doen. Om te begrijpen waar we vandaan komen, zodat we ook beter leren wat er kan gebeuren als je je democratie en defensie verwaarloost. Daarin zijn we te naïef geweest. Als je je geschiedenis kent, dan kun je beter schiften wat er daadwerkelijk aan de hand is. Door gebrek aan historische kennis zien we allemaal spoken die er niet zijn en zien we misschien niet het spook dat ons wel bedreigt.’
'Als mensen bang zijn gaan ze de luiken dicht doen, grenzen optrekken en dan krijg je nationalisme en etnocentrisme. Dan kun je situaties krijgen die lijken op wat er in de geschiedenis al eerder is gebeurd.'
Lijkt onze tijd op 1914? De Gruyter: ‘Veel mensen wisten toen al wel dat er een oorlog zou uitbreken, maar niemand wist precies waar en hoe. Dat kon je ook niet weten. In die zomer ging de Europese elite daarom gewoon naar Knokke en Oostende pootje te baaien terwijl daarna de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Dat overkwam ook Oekraïne in onze tijd. De Amerikaanse en Britse intelligence waarschuwden ons wel, maar zelfs de Oekraïners geloofden dat niet en zeiden dat ze moesten ophouden met dat gestook. Iedereen had gedacht dat het een soort chirurgische oorlog zou zijn zoals in Tsjetsjenië en Georgië waarna er zou worden onderhandeld om de nieuwe situatie te settlen. En omdat wij dat verwachtten, heeft Poetin daar weer misbruik van gemaakt. Hij heeft met een Blitzkrieg in een paar dagen het land willen innemen. Hij wilde Zelensky oppakken die nog thuis bij zijn vrouw en kinderen verbleef, en daarna een stroman neerzetten. Op een haar na heeft Zelensky kunnen ontkomen. Zo hebben de Russen het jarenlang gedaan en zo dacht ik ook dat Poetin het nu weer zou doen. Om daarna weer een paar jaar te wachten en een nieuwe hap uit Oekraïne te nemen. Maar ik zat dus ook fout, net als iedereen.’
Democratie verwaarlozen
Schijnbaar vanzelfsprekende waarden als vrede, veiligheid en democratie staan onder druk in onze tijd. Hoe onderhouden we die waarden? De Gruyter: ‘Na de val van de muur in 1989 zijn we gaan denken dat wij in het Westen hadden gewonnen en dat we wat konden gaan freewheelen. We zijn onze defensie gaan afbouwen en onze democratie gaan verwaarlozen. Ineens kwamen er allerlei vormen van nationalisme op omdat er geen echte externe bedreigingen meer waren. Iedereen kon de grenzen gaan opzoeken. Maar we moeten onze democratie altijd onderhouden. Ik heb eens de Franse filosoof Frédéric Worms geïnterviewd, die een prachtig boek heeft geschreven over de democratie, ‘Les Maladies Chroniques de la Démocratie’. Wat hij schreef was dat veel mensen de democratie zien als een doel, een soort plateau met dingen als vrijheid van meningsuiting, onafhankelijke instituties en parlementaire democratie. Als je dat plateau eenmaal bereikt, dan verandert dat niet meer en hoef je alleen maar hetzelfde spel te spelen. Hij zegt, terecht wat mij betreft, dat zo denken heel gevaarlijk is. Dan word je lui en houd je er geen rekening meer mee dat democratie een proces is, bedoeld om allerlei groepen in de samenleving in balans te houden. Het is een proces waarbij we op goede manier met elkaar omgaan en niemand buiten de boot valt, in een proces waarbij er geen winnaars en geen verliezers zijn. Maar omdat de bevolkingsgroepen steeds veranderen, wordt de balans verstoord. De democratie is bedoeld om die te herstellen, anders krijg je polarisatie. De samenleving vraagt dus steeds om moderniseringen van de democratie. Boven op de huidige democratie kun je dus bijvoorbeeld op lokale schaal experimenteren met zaken als burgerraden en andere vormen van zeggenschap. De toekomst van Europa is te ingewikkeld om over te laten aan burgerraden, maar zaken waar mensen lokaal wel over kunnen beslissen lenen zich daar heel goed voor.’
'Boven op de huidige democratie kun je dus bijvoorbeeld op lokale schaal experimenteren met zaken als burgerraden en andere vormen van zeggenschap. De toekomst van Europa is te ingewikkeld om over te laten aan burgerraden, maar zaken waar mensen lokaal wel over kunnen beslissen lenen zich daar heel goed voor.’
Hoe moeten we aankijken tegen de praktijk dat voorheen pacifistische politieke partijen in binnen- en buitenland ineens oproepen tot bewapening? De Gruyter: ‘Ook zij zien dat er een bedreiging is en dat als Poetin Oekraïne kan binnenvallen, hij ons ook kan aanvallen. Ook andere autocraten denken zoals Poetin. Erdoğan wil het zeerecht en internationale wetten aan de laars lappen om zo aan gasvelden te komen. Met die uitdaging moet je iets. Het is een vorm van realisme die er al eerder had mogen zijn. Ik denk dat we met pacifisme alleen niets kunnen tegen mensen als Poetin en Erdoğan. Als je vrede wilt, moet je je op oorlog voorbereiden, zoals de oude Grieken al zeiden. Goddank hebben we de NAVO.’
Economisch verbinden
Hoe kun je in deze wereld nog verbinding brengen? De Gruyter: ‘We moeten keihard zijn tegen Poetin en duidelijk maken dat hij van de Baltische landen af moet blijven. Als die niet bij de NAVO zouden zitten nu, had hij die landen al lang binnengevallen. Maar wij hadden ook al minder afhankelijk moeten zijn van Russisch gas. Daar zijn we te laat mee gestart. In deze situaties hebben we afschrikking nodig, maar we moeten ook trouw blijven aan onszelf. We moeten dus ook toelaten dat Russische studenten aan onze universiteiten kunnen studeren. Laat ze zien dat we een veel betere samenleving hebben. Dat is een goede foreign policy tool. Natuurlijk moet je iedereen goed screenen voor je ze binnenlaat, maar zie cultuur en politieke cultuur als een middel om te verbinden. Daarom moet je ook gul zijn met toeristenvisa aan gewone burgers.’
'In deze situaties hebben we afschrikking nodig, maar we moeten ook trouw blijven aan onszelf. We moeten dus ook toelaten dat Russische studenten aan onze universiteiten kunnen studeren. Laat ze zien dat we een veel betere samenleving hebben.'
Hoe moeten we de nieuwe wereldorde zien? De Gruyter: ‘De wereld is veranderd. Er is een tijd lang ruimte geweest van multilateralisme, een begin van global governance waarbij iedereen meespeelde in het globaliserende spel. We komen nu weer in een soort bipolaire wereld met twee grootmachten: China en de VS. We komen in een nieuwe koude oorlog die ruimte laat aan regionale machten om ook puntjes te scoren. Rusland, met een economie zo groot als Spanje, probeert dat en ziet een kans nu de Amerikanen druk zijn met de Chinezen.’
Wat zou in deze nieuwe wereldorde een reden kunnen zijn om onze eigen militairen naar andere plekken in de wereld te sturen? De Gruyter: ‘We moeten niet de illusie hebben dat we overal maar democratie binnen kunnen brengen. Zo dachten met name de Amerikanen lange tijd. Ik heb jarenlang in het Midden-Oosten gewerkt en heb gezien dat het heel andere samenlevingen zijn. Maar we kunnen de goede krachten daar wel op andere manieren steunen. Met wetgeving en met economische middelen bijvoorbeeld. De Europese Unie is een van de grootste markten van de wereld. Bedrijven in die landen smeken hun regeringen om onze voorschriften en wetgeving over te nemen over de producten die ze produceren. In die producteisen zitten impliciet allerlei Europese normen en waarden vervat, zoals mensenrechtenregels, een verbod op kinderarbeid en milieuregels. Economisch is Europa sterk, dat moeten we uitbuiten. Ook het Habsburgse Rijk was militair niet indrukwekkend, maar het rijk was wel krachtig op economische en politiek gebied.’
'Maar alleen met morele argumenten kan Europa niet overleven in de wereld. Je kunt onze huizen er niet mee verwarmen.'
Hoe dan om te gaan met autocraten als Poetin, Erdoğan, Xi Jinping en Mohammad bin Salman? De Gruyter: ‘Als we geen gas meer willen van Poetin, zullen we dat elders moeten halen en helaas zitten daar regimes die niet altijd deugen. Saudi-Arabië heeft een gruwelijk regime, maar er zijn daar ook lichtpuntjes, zoals het feit dat vrouwen tegenwoordig auto mogen rijden. Dat doet Mohammad bin Salman natuurlijk ook om zijn eigen bevolking rustig te houden om ondertussen de oorlog in Jemen aan de gang te houden en zo nu en dan een journalist om het leven te brengen. Maar alleen met morele argumenten kan Europa niet overleven in de wereld. Je kunt onze huizen er niet mee verwarmen. We hebben met Turkije een deal gesloten over migranten, die niet fraai is, maar wel werkt. Het is een voortdurend afwegen van belangen, met alleen een opgeheven vingertje kom je er niet. Dan gaan landen in Afrika met China aan de slag, want aan zakendoen met China hangt geen democratisch en mensenrechten-prijskaartje . We moeten beseffen dat we ons op veel plekken in de wereld onmogelijk hebben gemaakt met ons morele gepreek. We moeten daar realistischer in zijn. En zeker ook Nederland. We moeten beter onze prioriteiten stellen en moeten ambitieus blijven. Europa is een vredesproject en we moeten beseffen dat we daar goed mee hebben gedaan, voor onszelf en voor de wereld. We worden misschien wel op veel plekken gehaat in de wereld, maar bijna iedereen wil toch het liefst in Europa wonen. We moeten daarom streng zijn, ook voor onszelf, maar ook onze oogkleppen laten vallen en blijven toetsen aan de realiteit.’
CV
Caroline de Gruyter is Europa-correspondent en columnist voor NRC Handelsblad. Haar stem en expertise over Europa zijn bekend in Nederland en daarbuiten. Ze woont in Brussel. Tussen 2008 en 2013 deed ze vanuit Brussel verslag van de eurocrisis en de Europese politiek. In 2013 ontving ze de prestigieuze Anne Vondeling Prijs voor haar politieke verslaggeving. In 2015 ontving ze de Heldringprijs voor beste Nederlandse columnist. In 2016 won ze de Prix du Mérite Européen en in 2017 de prijs ‘EuroNederlander’. De Gruyter heeft eerder in de Gazastrook, Jeruzalem, Brussel, Genève, Wenen en Oslo gewoond. Ze schrijft ook regelmatig columns voor Foreign Policy, EUobserver en De Standaard, en is lid van de European Council on Foreign Relations. Ze heeft vijf boeken geschreven - die allemaal op de een of andere manier gaan over globalisering, democratie en het politieke drijfzand van soevereiniteit. Boek nummer vijf Beter wordt het niet (2021) is een vergelijking tussen de EU en het Habsburgse rijk.
[2022/23]