Over de magie van de 17de-eeuwse schilders Johannes Vermeer

De sfinx van Delft

​

Met zijn oeuvre van nog geen veertig schilderijen heeft de zeventiende-eeuwse Hollandse meester Johannes Vermeer (1632-1675) een uitzonderlijke beroemdheid opgebouwd. Wat is het precies dat de schilder uit Delft zo uniek maakt dat het honderdduizenden mensen op de been brengt als er ergens in de wereld werk van hem te zien is?

​

Een minigaatje in de roomwitte muur, van een weggehaald spijkertje. Wie schildert nou zoiets? Een klein schilderijtje van een keukenmeid die melk uitschenkt. Hoe simpel kan het zijn? Toch moet ik haar altijd even bekijken, als een voyeur, als ik door de Eregalerij wandel van het Rijksmuseum in Amsterdam. Wat is het toch dat mijn nog steeds ontroert in dat meisje dat, in gedachte verzonken, al meer dan 350 jaar bezig is met schenken? Is het de zachtheid van haar uitdrukking of het heldere licht? Op een afstandje lijkt het alsof het schilderijtje heel fijn is geschilderd, maar - hoe dichter je komt – valt op dat het is opgebouwd uit alleen maar stipjes, stipjes van licht. Er is geen streepje te bekennen, heel impressionistisch eigenlijk. En ik blijf ook maar denken: wat denkt zij nou terwijl ze bezig is met zoiets triviaals. Ze houdt het kannetje vast met de tederheid zoals de Heilige Maria haar kindje vasthoudt. Ze hebben beide blauw aan, Maria’s kleur, in geval van Vermeer het hele dure lapis lazuli. Het werk blijft ontroeren. Zo mooi, altijd.

 

Op een afstandje lijkt het alsof het schilderijtje heel fijn is geschilderd, maar - hoe dichter je komt – valt op dat het is opgebouwd uit alleen maar stipjes, stipjes van licht.

​

De Melkmeid is niet het enige meisje dat museumbezoekers bij de strot grijpt. ‘Welk lijstje je ook bekijkt van de beste tien schilderijen uit de kunstgeschiedenis, ‘Girl with a Pearl Earring’ zit er altijd bij. Of je nu uit Marokko of Oezbekistan komt, of uit Nederland of Frankrijk. Het meisje is van ons, van ons allemaal. Iedereen herkent zich erin’, zegt Martine Gosselink, de directeur van het Mauritshuis, de plek waar drie Vermeers hangen, waaronder het kleine portret van het beroemde meisje met de hoofddoek. ‘Het haar is bedekt. Dat maakt dat jij als kijker - onbewust! - een deel van het meisje zelf zal invullen: wat zit er onder die doek? Krullen, stijl? Lang, kort? Is ze blond of donker? Ik denk dat deze onbewuste invuloefening een deel van haar aantrekkingskracht is. Iedereen legt er, in zijn of haar fantasie, iets anders in. Iedereen maakt graag een selfie met het meisje. Online zie je honderden look-a-likes als meisje.’

​

Vooral ‘Girl with a Pearl Earring’ heeft een celebrity status gekregen. ‘Volgens de directeur van het Mauritshuis is ‘The Girl’ Nederlands beroemdste schilderij in het buitenland, nog beroemder dan Rembrandts Nachtwacht. ‘Zij voldoet blijkbaar aan het schoonheidsideaal van onze tijd. Het zal hem zitten in de grote ogen, de kleine rechte neus zoals mensen na een nose job hebben en haar volle rode lippen. Zoals de Mona Lisa ooit een icoon was, en dat nog steeds is uiteraard. Maar niemand heeft meer de Mona Lisa boven de bank hangen. The Girl daarentegen zie je overal. En het bijzondere is ook dat iedereen iets anders ziet in dit meisje. De een ziet haar, met haar open lippen en zwoele blik, aandacht vragen aan de beschouwer. De ander vindt haar juist heel erg ingetogen.’

 

Hoe vertrouwd the Girl with a Pearl Earring ook is, we weten niets over het meisje en ook bijna niets over de schilder die haar heeft geschilderd.

​

Hoe vertrouwd the Girl with a Pearl Earring ook is, we weten niets over het meisje en ook bijna niets over de schilder die haar heeft geschilderd. Wat bekend is is wat er bij de gemeente Delft is gedocumenteerd. Wanneer hij is geboren (1632), dat hij van geloof veranderde om zijn katholieke vrouw te kunnen trouwen, een dochter van een redelijk gefortuneerde weduwe, we weten hoeveel kinderen hij kreeg (12) en wanneer hij stierf. Ook is bekend dat hij op zijn 21ste lid werd van het schildersgilde. We weten ook dat de Hollandse markt van schilderijen gigantisch moet zijn geweest. Er zijn schattingen van vijf à tien miljoen schilderijen die moeten zijn gemaakt in een land waar zo’n miljoen mensen woonden. Iedereen kocht schilderijen, soms op kermissen en jaarmarkten en soms bij een grote meester, zoals Johannes Vermeer. Maar we weten ook dat Vermeer, net als veel collega’s, slachtoffer werd van het instorten de economie in 1672. Er brak ook oorlog uit met omliggende landen en de schilderijenmarkt stortte in. In de Nederlandse geschiedenis staat 1672 dan ook bekend als het Rampjaar. Vermeer, die niet alleen schilderde, maar ook in schilderijen handelde, ging eronder door en stierf in 1675, op zijn 42ste. Zijn vrouw schreef een paar jaar na zijn dood over hoe haar man in razernij en verval was geraakt door de belasting van het grote gezin en het wegvallen van inkomsten door het instorten van de schilderijenmarkt. Catherina beschrijft hoe hij van een gezonde toestand in één of anderhalve dag overging in de dood. Pieter Roelofs, Head of Paintings and Sculpture van het Amsterdamse Rijksmuseum, waar vier Vermeers hangen, probeert het zich voor te stellen: ‘Ik heb zelf kinderen en moet altijd aan al die kinderen denken die hij om zich heen had. Dan zou je verwachten dat hij rommelige huishoudens als die van Jan Steen zou hebben gemaakt.’ Die chaos in zijn omgeving en tegelijkertijd de verstilde werken waar rust en kalmte heersen zetten de beschouwer aan het denken. Roelofs: ‘Ik zie iemand voor me die perfectionistisch was, iemand die de lat voor zichzelf heel hoog legde en ook iemand was die uiteindelijk toch door zijn hoeven zakte. Dat maakt hem heel menselijk.’

 

Herontdekking

In 1696, ruim twintig jaar na zijn dood, werden er tijdens een veiling 21 Vermeers geveild voor het toen aanzienlijke bedrag van 1.503 gulden en tien stuivers. Toch raakte de persoon en het werk van Vermeer al in de achttiende eeuw in vergetelheid, ook in zijn eigen stad Delft. Pas in 1866 werd hij in Parijs internationaal herontdekt door de beroemde Franse kunstcriticus Théophile Thoré. Hij had in 1842 ‘View of Delft’ in het Mauritshuis in Den Haag gezien. Volgens Marcel Proust was dit het mooiste schilderij dat hij ooit had gezien. Het oogde heel modern, impressionistisch, terwijl die stijl pas 150 jaar later werd uitgevonden. Hij schilderde lichtpuntjes die steeds anders het licht reflecteren, afhankelijk van het deel van de dag en de hoek waarvan af je het schilderij bekijkt. Je ziet dus steeds een ander schilderij. Gosselink: ‘Ik wandel op heel veel verschillende momenten door het museum en word elke keer opnieuw verrast als ik langs ‘View on Delft’ loop. Het lijkt wel of er licht achter zit. Alsof je voortdurend wordt gefopt. Het is zo’n schilderij dat in het echt zo veel mooier is dan op welk plaatje dan ook. In de coronatijd hadden we er een stiltetentoonstelling van gemaakt waarbij je helemaal alleen met het schilderij mocht zijn. Je zou het altijd wel in je eentje willen zien, maar er staan altijd wel mensen voor.’ Modern is het werk ook doordat het lijkt alsof Vermeer gebruik maakt van de camera, zoals een fotolens scherpte/diepte laat zien en een focuspunt heeft. ‘Hij moet gebruik hebben gemaakt van optische hulpmiddelen’, aldus Pieter Roelofs van het Rijksmuseum, ‘maar of en hoe hij precies lenzen heeft gebruikt, dat weten we niet. De uitvinder van de microscoop, Anthony van Leeuwenhoek, was executeur testamentair van Vermeer. De heren moeten elkaar dus goed hebben gekend.’

​

'Ik word elke keer opnieuw verrast als ik langs ‘View on Delft’ loop. Het lijkt wel of er licht achter zit. Alsof je voortdurend wordt gefopt. Het is zo’n schilderij dat in het echt zo veel mooier is dan op welk plaatje dan ook.'

​

In Den Haag werd ‘Girl with a Pearl Earring’ in 1881 geveild voor maar twee gulden en dertig cent. Maar in de loop van de twintigste eeuw werd Vermeer steeds meer binnengehaald als voorloper van de moderne kunst. Gosselink: ‘The Little Street’ is hypermodern.’ Het schilderij toont een rustig beeld van een gewoon straatje met een stenen huis met wat dames aan het werk en wat spelende kinderen. De kleurvlakken lijken willekeurig, maar zeer zorgvuldig uitgebalanceerd. ‘Als ik ernaar kijk, zie ik de kleurvlakken van Mondriaan, in eenzelfde evenwicht.’ Roelofs herkent dit, maar vertelt dat nieuwe wetenschappelijke inzichten ook iets anders laten zien. ‘Het ziet er nu soms eenvoudiger uit dan hij ooit bedoeld heeft. In de tussenliggende eeuwen zijn de schilderijen aangepast aan de mores van de tijd. Nu halen restauratoren overschilderingen uit latere tijd er soms weer af. ‘Girl Reading a Letter at an Open Window’ dat in de Gemäldegalerie Alte Meister in Dresden hangt is een mooi voorbeeld van hoe we Vermeer opnieuw aan het ontdekken zijn. Bij dat schilderij is op de lege wand nu weer de cupido zichtbaar gemaakt die er ooit is geweest.’

​

Vermeer in de VS

Vermeers succes bleef niet in Europa. Puissant rijke Amerikanen die Europa bezochten vanaf het tweede deel van de negentiende eeuw het oude continent en kochten massaal het werk op van Hollandse oude meesters, waaronder dat van Vermeer. Het waren deze verzamelaars die belangrijke collecties aanlegden van kunst, waaronder bijna een derde van het bekende oeuvre van Vermeer. Negen bevinden zich tegenwoordig in New York en vier in Washington DC. Echt een wereldster werd Vermeer met de unieke tentoonstelling in 1995 en 1996 van een groot deel van zijn oeuvre in Het Mauritshuis in Den Haag en National Gallery of Art in Washington DC. Arthur K. Wheelock Jr., een van de grootste kenners van Vermeer en tot voor een paar jaar curator van het museum in Washington, herinnert het zich nog goed: ‘When I drove to work the morning that the Vermeer exhibition opened in Washington, I saw long lines of people outside the National Gallery. I asked myself why on earth are all these people lining up along the Mall? I finally realized that they were waiting for the Gallery to open so that they could see the show. Over time people started getting there earlier and earlier, and they started lining up at 7 o’clock, 6 o’clock, 4 o’clock, 3 o’clock, 2 o’clock, midnight, in the middle of winter. We had a huge amount of snow that winter, as well as freezing cold and icy conditions, but by the end of the show people were already in line by 9 PM. For entrance the next morning at 10 AM.’ Waarom stonden mensen in de vrieskoud zo massaal in de rij? Wheelock: ‘The exhibition clearly demonstrated how his paintings spoke directly to fundamental human emotions. Viewers responded to the sense of human dignity, inner peace, and serenity that Vermeer’s paintings convey. It was especially this new reception that gave Vermeer his extraordinary status among other old masters.’

​

'Het werk refereert daarbij aan de mindfulness waar we nu zo graag aandacht aan geven, met de concentratie op de actie. Daarom is zijn kunst ook zo geliefd in Japan.'

​

Ook Roelofs herkent waarom Vermeer ons, in onze tijd zo aanspreekt, tot ver over de landsgrenzen. ‘Hij maakt van het alledaagse iets uitzonderlijks en iets eeuwigs. Het werk refereert daarbij aan de mindfulness waar we nu zo graag aandacht aan geven, met de concentratie op de actie. Daarom is zijn kunst ook zo geliefd in Japan. In 2012 kwam de vraag of onze ‘Woman Reading a Letter’ naar Sendai mocht komen, een gebied in Japan dat net was getroffen door een zware aardbeving. Het is bijzonder dat er honderdduizenden Japanners op af kwamen en ook hoop en troost vonden bij een klein schilderijtje dat zoveel eeuwen geleden is geschilderd.’ Ook de bezoekers die vaker in het Rijksmuseum komen zie je dat ze Vermeers interieurs opnieuw gaan bekijken, zo merkt Roelofs op. Vermeers personages bevinden zich vaak binnen, opgesloten in huis en er valt een uitnodigend licht van buiten bij hen binnen. Interessant is dat een schilderij van eeuwen geleden ons opnieuw naar de lichte buitenwereld laat kijken in coronatijd.

 

Een nieuwe Vermeer

We hebben nu 35 of 36 Vermeers, afhankelijk van welke specialist je gelooft, waarvan er eentje in de jaren tachtig is gestolen uit het Isabella Stewart Gardner Museum in Boston. ‘I do think that the Vermeer from the Gardner will show up some day’, zegt de New Yorkse art dealer Otto Naumann, who has handled more Rembrandts than any other living dealer and is the only dealer alive who has sold a painting by Vermeer. ‘There is some indication that the painting existed years after the theft. I think we must wait for some people related to the thieves to die before this happens.’ Ook hoopt de kunsthandelaar dat er misschien nog een nieuwe Vermeer opduikt. ‘I believe the 1696 inventory of most Vermeers contained two entries of street scenes by Vermeer: ‘Een Geschit van een Huys staende in Delft’ en ‘Een Geschit van eenige Huysen’. So, there is a missing street scene by Vermeer.’ Naumann kon hem vooralsnog niet vinden. Roelofs van het Rijksmuseum heeft ook goeie hoop: ‘Vijf à zes schilderijen die in zeventiende-eeuwse boedels zijn beschreven zijn spoorloos. Een seigneur die handen wast in een doorzichtkamer is vermist en we weten dat er naast een tweede staatje nog een schilderij van drie Maria’s aan het graf moet zijn. De kans dat er iets opduikt is zeker aanwezig. Er zijn particuliere familiecollecties waar schilderijen al eeuwen buiten het zicht van het publiek worden bewaard zijn, daar zou zomaar een Vermeer bij kunnen zitten. Dat zou de vondst van de eeuw zijn.’ Vermeers komen bijna nooit op de markt, maar als dat zou gebeuren dan zou dat een spektakel zijn. Naumann: ‘I think that the ‘Artist in his Studio’ in the Kunsthistorisches Museum Wien is one of the most important Vermeers. It might not be as pleasing to the eye as the ‘Milkmaid’, but it shows the artist yearning for a higher echelon of art, namely history painting.  It is technically one of his most accomplished paintings. The map on the back wall is rendered so convincingly in place, because of the masterful way it is painted, not because of the perspective on the floor.  Yet he paints the drawn curtain as a trompe l’oeil, touching the picture plane, so you can almost touch it. It is the one I would save if I could save only one. That painting would easily command half a billion dollars, maybe even a billion dollars, one hundred thousand million dollars.’

 

‘Artist in his Studio’ is misschien een portret van Vermeer op zijn rug gezien. Maar we hebben geen clou wie die schilder uit Delft nu eigenlijk was. Net zomin we de dames kennen die hij portretteerden in hun prachtige interieurs. Wat ze dachten en voelden houdt mij als beschouwer steeds opnieuw bezig. En hoe kan het dat het enige landschapsschilderij dat hij maakte gelijk het mooiste is dat er ooit geschilderd is? En hoe kan een klein portretje van een meisje met een grote parel dat mij aankijkt in een zaal in Den Haag mij, en iedereen die haar ziet, zo intrigeert? De grootste kenners keken mee en hebben allemaal een deel van het antwoord, maar moeten allemaal concluderen dat Johannes Vermeer uiteindelijk een enigma is en dat ook zal blijven.

 

​

‘Places to visit’

 

Rijksmuseum Amsterdam

The museum of the Netherlands, with 800 years of Dutch history. The most important museum of the Netherlands with an impressive collection with the great Dutch masters as Rembrandt, Van Gogh and Vermeer. With The Milkmaid (1660), The Little Street (c. 1658), Woman Reading a Letter (c. 1663) and The Love Letter (1669-1770)

 

Museumstraat 1, 1071 XX Amsterdam, Nederland

 

Het Mauritshuis, Koninklijk Kabinet van Schilderijen

Het Mauritshuis heeft een topcollectie van voornamelijk schilderijen uit de Hollandse zeventiende eeuw. Met onder andere Vermeers Meisje met de parel (c. 1665), Gezicht op Delft (c. 1659–1661), Diana en haar nimfen (1655-1656). Tussen 9 juli-28 augustus organiseert het museum Hallo Vermeer!. Families met kinderen van 3 tot 11 jaar kunnen door verschillende activiteiten spelenderwijs kennismaken met Vermeer.

 

Plein 29, 2511 CS Den Haag

 

Het Vermeer Centrum Delft

Een gebouw met een blijvende tentoonstelling over het werk en leven van de Delftse kunstenaar Johannes Vermeer. Alles over de schilder op een steenworp afstand waar hij zijn hele leven heeft gewoond en gewerkt. In een omgeving waar je je waant in de wereld van de kunstenaar.

 

Voldersgracht 21, 2611 EV Delft, Nederland

 

Museum Princenhof Delft

Delft heeft een binnenstad waar Vermeer nog moeiteloos zijn weg zou vinden. Hier kun je nog altijd rondlopen in de wereld waar Vermeer 350 jaar geleden zich ook bewoog. Museum Het Princenhof heeft weliswaar geen schilderij van Vermeer, maar belicht wel de wereld van Vermeer. Met Delfts blauw, de grote Delftse wetenschappers, zoals Antoni van Leeuwenhoek en Delftse meesters.

 

Sint Agathaplein, Delft

 

‘Girl with Pearl Earring’

In 2001 verscheen de roman ‘Girl with Pearl Earring’ van de Amerikaan Tracy Chevalier. Het werd een hit en nog meer toen Scarlett Johansson het meisje speelde dat een relatie kreeg met Johannes Vermeer, gespeeld door Colin Fitrh. In de roman en de film wordt het schilderij een portret van een relatie tussen de schilder en het meisje in de Gouden Eeuw van Nederland.

 

Vermeer pelgrimage

Wereldwijd zijn er kunstliefhebbers die als doel hebben alle Vermeers in de wereld in het echt te zien. Als ze niet uitgeleend zijn hangen ze in de VS en in Europa. Als ze niet op reis zijn, vind je er negen in New York, in Washington vier, in Amsterdam vier en in Den Haag drie. Dat is een goed begin. Als je ook zo’n pelgrimstocht overweegt, bezoek dan de website http://www.essentialvermeer.com/maps/mapeurope.html. Hier vind je overigens alles over Vermeer.

​

​

​