De Russische ziel van Ilja Repin
Hoe wij Rusland kunnen begrijpen door de ogen van de beroemdste naam uit de Russische kunstgeschiedenis: Ilja Repin (1844-1930)

Rusland. Qua oppervlakte het grootste land ter wereld met 142 miljoen inwoners, iets minder dan twee keer het inwonersaantal van Frankrijk. Een belangrijke speler op het wereldtoneel ook, waar veel andere landen van afhankelijk zijn geworden.

​

Eind 1999, nog geen decennium na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, trad Boris Jeltsin er af en werd Vladimir Poetin zijn opvolger. In de Andrej-zaal van het Kremlin, waar eens de troon van de tsaren stond, werd Poetin op 5 mei 2000 beëdigd tot nieuwe president van de Russische Federatie. Een veelbetekenende plek voor een moderne president. Binnen een aantal jaren veranderde Poetin, met ijzeren hand, Rusland in een land waar het voor heel veel Russen een stuk aangenamer is geworden. Hij brak de macht van de oligarchen en in het bijzonder van Michail Chodorkovski van olieconcern Yukos. Deze Chodorkovski zit nu ergens in een Siberische gevangenis een lange gevangenisstraf uit, officieel wegens belastingontduiking en witwasserij. Het zal de gewone Rus een worst wezen wat de echte reden is. Vraag niet hoe het kan, maar profiteer ervan, lijkt het motto.

​

Poetin opende de deuren voor de westerse multinationals, die miljarden dollars in Rusland investeerden. Onder zijn bewind is het Westen ook in economisch afhankelijker van Rusland geworden.

​

In het land zijn de afgelopen jaren negentig miljoen mobiele telefoons verkocht, veel jonge Russen surfen rond op internet en buitenlanders kunnen min of meer vrij rondreizen. Moskou is veranderd in een hypermoderne, bruisende hoofdstad, waar voor wie veel geld heeft vrijwel alles mogelijk is. Ook in de grotere provinciesteden is het leven onder president Poetin zichtbaar verbeterd. Van Irkoetsk bij het Siberische Baikalmeer, tot Chabarovsk in het Verre Oosten, van Kaliningrad aan de Baltische Zee tot Sotsji aan de Zwarte Zee: overal is de lokale economie is gegroeid. Gebouwen worden opgeknapt, moderne winkels en grote supermarkten worden geopend en er zijn internetcafé’s en fastfood-restaurants op elke hoek van de straat. Poetin opende de deuren voor de westerse multinationals, die miljarden dollars in Rusland investeerden. Onder zijn bewind is het Westen bovendien ook in economisch afhankelijker van Rusland geworden. De staatsgebonden energiegigant Gazprom bevoorraadt nu al een derde van West-Europa met gas. Ook de VS, Japan en China zijn belangrijke afnemers.

 

De Rus is gewend te leven onder een systeem dat niet is zoals hij zich zou dromen, zonder dat hij verwacht dat dat ooit verandert. Ook daarin is niet veel veranderd.

 

De Russische ziel

Het land dat gedurende het lange communistische experiment afgesloten was van de rest van de wereld, heeft zich inmiddels omgevormd van een geïsoleerde, centraal geleide economie naar een meer marktgerichte en wereldwijd geïntegreerde economie. Ogenschijnlijk een wereldschokkende verandering. Maar ondanks de snelle privatisering is de grootste welvaart en macht nog steeds in handen van een elite, zoals het eigenlijk altijd geweest is. Al is de samenstelling van die elite veranderd. Zoals in de tijd van de tsaren de mensen naar de pijpen moesten dansen van het kringetje rond de vorst en je als simpele ziel alleen door een carrière in het leger sociaal kon groeien, zo was het in het communistische Rusland ook alleen mogelijk om via de communistische partij een maatschappelijke positie te verkrijgen. En ook daar kwam je niet zomaar bij. In het huidige Rusland is het ook noodzakelijk “je contacten te hebben”. Dat het land zo lang was afgesloten van het Westen is niet iets van de laatste tijd. Als je een zeventiende-eeuwse koopman zou spreken, dan zal opvallen dat de ervaringen vergelijkbaar zijn. De wil is er overigens wel. Zoals Tsaar Peter de Grote (1672-1725) begin eind zeventiende en begin achttiende eeuw het venster naar het Westen wilde openen, zo wilde Jeltsin dat na het communistische avontuur.

​

Zoals Tsaar Peter de Grote (1672-1725) begin eind zeventiende en begin achttiende eeuw het venster naar het Westen wilde openen, zo wilde Jeltsin dat na het communistische avontuur.

​

De wil om te ontsnappen aan de verstikking van het systeem is er zeker, maar het geloof daarin niet wijdverbreid. De nietsontziende ambitie van veel jongeren die willen ontsnappen aan hun schijnbaar onontkoombare lot spreekt boekdelen. Als een Rus eenmaal los is, geeft hij nooit op en verwacht hetzelfde van de persoon met wie hij zaken doet. Maar ook zijn vermogen te kunnen ja-knikken naar de hoogste baas, en vervolgens zijn eigen plan te trekken, is bekend. Opdrachten aannemen van de staat en ondertussen onder invloed klagen over de opdrachtgever is vanzelfsprekend. De Rus is gewend te leven onder een systeem dat niet is zoals hij zich zou dromen, zonder dat hij verwacht dat dat ooit verandert. Ook daarin is niet veel veranderd. Om de huidige Russische zakenman te begrijpen kan een cultureel-historisch uitstapje maken geen kwaad. Hoe maakte de bekendste Russische kunstenaar carrière in het Rusland voor de Revolutie?

 

De Renaissancegedachte

Ilja Jefimovitsj Repin (1844-1930) is veruit de belangrijkste kunstenaar van Rusland. En dat binnen een maatschappelijk systeem dat niet per se met zijn eigen politieke voorkeuren strookte. Enerzijds voelde Repin zich verbonden met mensen uit de laagste sociale klasse, boeren en arbeiders. Anderzijds had hij goeie contacten met de Tsarenfamilie en zou hij bijvoorbeeld Tsaar Nicolaas II een aantal keer voor hem laten poseren en onder meer diens kroning op sprookjesachtige wijze schilderen. Hij portretteerde de adellijke ‘upper-class’ van mondain St. Petersburg, veelal in opdracht van de steenrijke textielfabrikant en kunstverzamelaar Pavel Tretjakov. Maar hij schilderde ook zijn kunstenaarsvrienden. En in elk portret herkennen we een vriendschap tussen de schilder en geportretteerde. Repin deed wat nodig was voor de ontwikkeling van zijn carrière.

​

Maar ondanks de snelle privatisering is de grootste welvaart en macht nog steeds in handen van een elite, zoals het eigenlijk altijd geweest is. Al is de samenstelling van die elite veranderd.

 

 De Renaissance veroorzaakte in Europa een culturele en politieke aardverschuiving. De Middeleeuwer richtte zijn aandacht op de kerk en leefde volgende de regels in de bijbel. Daarin stond alles wat je als individu moest weten: het recht, de geschiedenis, sociale omgangsvormen. De mens werd niet geacht daar een eigen invulling aan te geven of over dit soort belangrijke zaken een eigen mening te hebben. De Renaissancemens daarentegen was God en de Bijbel zeker niet vergeten, maar zette er graag iets anders naast. Zij kregen hernieuwde belangstelling voor zaken waar de oude Grieken en Romeinen zich mee bezig hielden zoals wetenschap en architectuur.

​

De Russen echter leefden tot diep in de vijftiende eeuw onder het juk van Tartaren en Mongolen en hadden nauwelijks een idee van wat er zich allemaal in het westen afspeelde. Terwijl Europa in de zeventiende eeuw kennismaakte met de Barok, een logisch vervolg op de Renaissance-periode, maakte men in Rusland nog ikonen en andere middeleeuwse kunstuitingen. Het was pas Tsaar Peter de Grote die weer aansluiting probeerde te vinden bij Europa. Niet veel later probeerde keizerin Catharina II de Grote (1729-1796) hetzelfde en legde een enorme westerse kunstcollectie aan. Zij opende in 1764 de Hermitage in Sint-Petersburg waar Russen voor het eerst zouden kennismaken met de allerhoogste vormen van Westerse kunst uit verschillende tijden. Het publiek kreeg alles in één keer over zich heen, alsof er geen ontwikkeling was geweest. Michelangelo en Rembrandt werden met elkaar vergeleken alsof het tijdgenoten waren. De Tsarina correspondeerde met grote geesten van de Franse Revolutie als Voltaire en Diderot, maar had er tegelijkertijd geen moeite mee boerenopstanden, die een gevolg waren van de naar lijfeigenschap neigende leefomstandigheden van de boerenbevolking, genadeloos neer te slaan. De in Duitsland geboren tsarina ging, heel pragmatisch, in Rusland over tot het orthodoxe geloof, maar vermoordde ondertussen wel haar echtgenoot en hield er daarnaast een interessant seksleven met vele minnaars op na. Rusland is een systeem waarbinnen het individu zich pragmatisch beweegt. 

​

Grabbelton

Ondanks het feit dat de westerse kunstwereld zich steeds verder ontsloot voor de Russen, bleef men min of meer in middeleeuwse wereld leven. Alle creativiteit en talent op schildersgebied kwam tot ver in de negentiende eeuw slechts tot uiting in één kunstvorm: de ikonenkunst. Ook Repin begon aanvankelijk als ikonenschilder. Wanneer je ikonen oppervlakkig bekijkt, lijken ze allemaal op elkaar. En feitelijk is dat ook precies de bedoeling. De intentie van de kunstenaar was immers om de heilige in kwestie zo realistisch mogelijk af te beelden. Om dit te kunnen bereiken was de schilder aangewezen op voorbeelden uit het verleden en kon hij niet zomaar zijn eigen gang gaan.

​

Terwijl Europa in de zeventiende eeuw kennismaakte met de Barok, een logisch vervolg op de Renaissance-periode, maakte men in Rusland nog ikonen en andere middeleeuwse kunstuitingen.

​

De Russische kunstenaar zag de Westerse kunstgeschiedenis als een grote grabbelton die vrijelijk kon worden bevroed om techniek, stijl en sfeer in hun werk aan te brengen, zolang deze maar in dienst stond van het verhaal dat werd afgebeeld. Ook Repin werkte zo. Dan weer schilderde hij als Rembrandt, realistisch en met een fijn penseel, dan weer in een stijl die doet denken aan het Franse impressionisme. Een beroemd voorbeeld van Repins Rembrandt-stijl is de ‘Nachtwacht’ van de Russische kunst, De Wolgaslepers (1871-1873). Dit schilderij stond symbool voor de wijze waarop het Russische volk zich dankzij het communisme heeft kunnen ontdoen van het juk van de kapitalistische en adellijke klasse. Het werk laat de onrechtvaardigheid zien van de feodale maatschappij en de verschillende manieren waarop dit leed door de gewone man werd gedragen: van gelaten tot revolutionair. Repin koos per schilderij de stijl en - techniek die hij het beste bij zijn onderwerp vond passen. Tijdens zijn bezoek aan Londen (1875) en zijn reizen met de beroemde kunstcriticus Vladimir Stasov aan Duitsland, Nederland, Frankrijk, Spanje en Italië (1883) dompelde Repin zich onder in de rijke, westerse kunstgeschiedenis en pikte er de technieken en onderwerpen uit die hij mooi vond of waarvan hij het meeste effect verwachtte.

​

De Trekkers

Hoe veel hij ook aansluiting zocht bij het Westen, toch bleef de kunst van Repin diep verbonden met de eigen Russische ziel. Nadat hij zijn academische opleiding in 1870 had voltooid (een diploma op zak is nooit weg), sloot Repin zich aan bij de Trekkers (Peredvizjniki), een groep schilders die probeerde los te komen van de dogmatische en academische strengheid die de traditionele Russische schilderkunst op dat moment dicteerde en op zoek ging naar een eigen vorm. De kunstenaarsstroming van de Trekkers wilde, net als beroemde componisten en schrijvers uit hun tijd, kunst naar het volk brengen. Onbevangen en niet door het systeem aangezet. Evenals de schrijvers Dostojevski, Tolstoj en Toergenjev en de componisten Moessorgsky, Borodin en Rimsky-Korsakov wilden de Trekkers kunst tot nut van de samenleving maken. Geen Neoclassicisme of Romantiek, maar kunst die zich bezighield met onderwerpen die ontleend zijn aan de realiteit van gewone burgers. Niet alleen de adel, maar juist ook de gewone man en boeren kwamen centraal te staan. Dit is de basis van de moderne kunstenaarsbeweging in Rusland die ook in het Westen haar invloed heeft doen gelden.

​

Het was niet de schilderkunst, maar de literatuur die uiteindelijk een reputatie in het Westen kreeg waarnaar de Russen zo hadden gesmacht. Voor het eerst voelden zij zich in cultureel opzicht superieur aan het Westen. Ook hier was het een combinatie van invloeden uit het Westen, met name progressieve, realistische literatuur uit Parijs en de eigen Oosterse cultuur. 

​

De Trekkers streefden naar de uitbeelding van de ware ziel van het Russische volk. Geen geïdealiseerde, verfijnde wereld maar het gewone leven van boer en arbeider. Door deze klasse centraal te stellen in hun werk konden de schilders zelf ook hun eigen nederige afkomst koesteren. Ook Repin was - net als de meeste andere schilders - niet van hoge komaf, maar kwam voort uit de middeleeuwse standenmaatschappij. De vader van Repin was zelfs nog een lijfeigen boer geweest, het bezit van zijn meester dat kan worden verkocht samen met de grond waarop hij leeft en woont. Het was dus zeer bijzonder dat Ilja Repin als eerste in de familie mocht gaan studeren in Sint-Petersburg, ook al bleef zijn sociale positie als schilder bescheiden. Schilders kwamen voort uit de stand van lijfeigenen en boeren, schrijvers vooral uit de adel. Literatuur stond daarmee hoger aangeschreven dan schilderkunst. Om die reden zocht Repin aansluiting bij wat bereikt werd met literatuur, maar probeerde hij bovenal de literatuur te overtreffen met zijn virtuoze vaardigheid. Het was niet de schilderkunst, maar de literatuur die uiteindelijk een reputatie in het Westen kreeg waarnaar de Russen zo hadden gesmacht. Voor het eerst voelden zij zich in cultureel opzicht superieur aan het Westen. Ook hier was het een combinatie van invloeden uit het Westen, met name progressieve, realistische literatuur uit Parijs en de eigen Oosterse cultuur. Grote namen als Aleksandr Poesjkin, Tolstoj, Dostojevski, Toergenjev en Tsjechov zouden met het Russisch realisme tussen 1840 en 1890 een onuitwisbare stempel drukken op de wereldliteratuur.

 

Foute kunst

Ook in de beeldende kunst zou de Russische kunst een moment een voorhoederol spelen. Maar de rol van Ilja Repin zou daarin een heel andere zijn. Met het suprematisme van Kasimir Malevitsj bijvoorbeeld was Rusland voor het eerst in de Westerse kunstgeschiedenis vooruitlopend op de vele revolutionaire culturele ontwikkelingen die vlak voor de Eerste Wereldoorlog plaatsvonden. Repin werd door deze avant-garde kunstenaars beschouwd als de schilder die niets had toegevoegd aan de ontwikkeling van de kunst, behalve dan dat hij goed gekeken had naar wat de Italiaanse, Hollandse en Franse schilderkunst door de eeuwen heen had voortgebracht. Repin had dat slechts op een knappe manier weten te herschikken. De revolutie in de kunst die teweeg was gebracht en die vergelijkbaar was met de politieke revolutie van de Bolsjewieken, werd uiteindelijk in 1934, na het Schrijvers Congres, afgeschaft. Het Sociaal Realisme werd de enige geaccepteerde kunstvorm van Sovjet-kunst. Kunst moest in het teken staan van de revolutionaire ontwikkelingen en het optimistisch idealisme verbeelden. Om het volk achter de revolutie te scharen werd in de nieuwe Sovjetstaat weer teruggegrepen naar de kunst die direct begrepen werd door de mensen van het platteland en uit de fabrieken en die op een makkelijke manier een propagandistische boodschap kon absorberen en uitdragen. De avant-garde kunst werd langzamerhand gemarginaliseerd en geweerd. Het is mede door deze ontwikkeling waardoor de taal van de figuratie en het realisme in de beeldende kunst zo’n slechte naam hebben gekregen in het Westen. Het Sociaal Realisme werd door het communistische regime ingezet om de eigen mensen (eenvoudige, ongeletterde boeren en arbeiders) en mensen over de grens te laten zien hoe het aardse paradijs eruit zag in de Sovjet-Unie en hun suprematie te onderstrepen.

​

De Russische kunstenaar zag de Westerse kunstgeschiedenis als een grote grabbelton die vrijelijk kon worden bevroed om techniek, stijl en sfeer in hun werk aan te brengen, zolang deze maar in dienst stond van het verhaal dat werd afgebeeld. 

​

Met de vormentaal van het Sociaal Realisme zou Lenin eindeloos vaak op een menselijke en ook heldhaftige manier afgebeeld gaan worden om zo de mythe van de Russische revolutie onder het volk te verspreiden. Weldoorvoede arbeiders werden zo realistisch geschilderd dat het het volk moest doen geloven dat het echt zo was en dat het geweldig ging in Stalins Sovjet-Unie. Zelfs in onze tijd zijn het die beelden die een nostalgisch verlangen oproepen naar een verleden dat er feitelijk nooit geweest is.

​

In het communistische Rusland was Repin de kunstenaar naar wiens voorbeeld de officiële kunstenaars moesten werken. Het ironische is dat Repin juist iemand was die in de laatste decennia van de negentiende eeuw iemand was geweest die in opstand was gekomen tegen het vermolmde academisme en opkwam voor de vrijheid van gewone Russen. Nu was hij een onderdeel geworden van het systeem. Repin werd het voorbeeld van deze foute, totalitaire staatskunst. Avant-garde kunstenaars als Kandinsky, Malevitsj en Chagall zouden in het Westen naam krijgen terwijl in Rusland decennialang een koude wind zou waaien. Aan de Westerse kant van het ijzeren gordijn – voor zover hij er al bekend was – werd Repin het toonbeeld werd van ‘foute’ kunst. Maar nu mag Repin weer. Het Sociaal Realisme als officiële staatskunstvorm bestaat al lang niet meer en de revolutionaire droom c.q. het grote, rode angstbeeld is al lang vervlogen. Repin staat inmiddels weer voor het Rusland dat we kennen van de befaamde negentiende-eeuwse literatuur, van het Rusland dat leeft tussen de belangstelling voor de Russische ziel die zou bestaan onder het boerenvolk en de naar het Westen hunkerende elite. Repins kunst opent een venster naar het echte Rusland. Hij schilderde de beau monde van Sint-Petersburg, de tsaar als persoon met absolute macht, maar ook zijn beroemde, bohemien kunstenaarsvrienden en het volk dat in bittere armoe probeert te overleven.

 

Lessen van Repin

Repin schilderde geen geïdealiseerde, verfijnde wereld meer, maar het volk zoals het werkelijk leefde, met een engagement voor de werkelijkheid. Kunst speelde een belangrijke rol bij de emancipatie van het volk én bij het legitimeren van de bestaande macht. Voor de tsaar en voor het communistische systeem. Schilders hoefden zichzelf niet te verloochenen, want door deze boerse onderwerpen te schilderen, konden ze vasthouden aan hun eigen nederige afkomst. Het was deze ontwikkeling die Repin doormaakte en die zijn kunst later zo naadloos zou doen aansluiten bij de wens van de communistische machthebbers om ook de massa - de ongeletterde boeren en arbeiders - te verleiden en in hun richting wilden “emanciperen”. Repin bleek de koning van dat soort kunst. Het Sociaal Realisme werd ingezet om de eigen mensen en mensen over de grens te laten zien hoe het aardse paradijs eruit zag in de Sovjet-Unie. Poetin, de sportieve Russische leider in onze tijd, doet met sport wat Stalin met kunst probeerde te doen, zoals met het peperdure festijn dat de Olympische Winterspelen van 2014 in Sotsji moet zijn. Rusland verplichtte zich voor deze Spelen om twaalf miljard dollar in de ontwikkeling van dit gebied te steken. Een uitzonderlijk hoog bedrag al voor de rest van de wereld, en zeker voor Rusland. Om een idee te geven van de hoeveelheid: Sotsji stak vier maal zoveel geld in de Spelen dan de Amerikanen dat deden in Salt Lake City! Poetin zette sport in zoals Stalin kunst in de vorm van Sociaal Realisme had ingezet. Sport als propaganda. En dat is nodig. Het land heeft veel last van ongelijk verdeelde rijkdom, beperkingen van burgerlijke vrijheden, oorlogs- en terroristische problemen op de Kaukasus, verregaande corruptie en andere sociale problemen. Het organiseren van de Spelen wordt door Poetin vooral gezien om Rusland terug te brengen als wereldleidende natie. Het wordt ook ingezet om de aandacht af te leiden van deze grote binnenlandse problemen en daarmee het nationale moreel op te vijzelen.
 

Net als in de sportwereld was tot ver in de jaren tachtig van de twintigste eeuw de professionele beoefening van het vak in de Sovjet-Unie voorbehouden aan een select groepje.

 

Russische kunstenaars overkwam wat later in de twintigste eeuw de Sovjet-sporters zou overkomen. Ingezet als de helden van de natie, corrupt gemaakt door het systeem en verguisd in de Westerse wereld die met verbazing keek naar de bijzondere prestaties van de atleten. Net als in de sportwereld was tot ver in de jaren tachtig van de twintigste eeuw de professionele beoefening van het vak in de Sovjet-Unie voorbehouden aan een select groepje. In het geval van de kunst kunstenaars die een gedisciplineerde, academische en ideologisch doorwrochte opleiding hadden gevolgd aan bijvoorbeeld het befaamde Surikov Institute of Art in Moskou. Alleen de meest getalenteerde studenten werden toegelaten aan dit prestigieuze instituut. En de norm was nog steeds: Repin. Het is het Rusland dat nog steeds in de genen zit van de mensen die nu carrière willen maken in de moderne maatschappij. Mensen die voortdurend moeten schipperen tussen hun zoektocht naar individuele ontwikkeling en carrière en de prijs die je moet betalen als je dat wilt doen binnen de structuren van een bureaucratische wereld die Rusland heet.

​

[2014]

​