Eefje Valkema, Hoofd Programma & Publiek Het Scheepvaartmuseum

Een museum dat agendeert

Interview van Koos de Wilt

 

‘In Rusland zie je nu weer hoe geschiedenis vaak wordt gebruikt als middel van propaganda’, zegt Eefje Valkema. ‘Dat is in de negentiende eeuw in Nederland ook veel gedaan, bijvoorbeeld met het plaatsen van al de standbeelden van onze zeevaarders van tweehonderd jaar daarvoor. Toen zijn zeehelden dus letterlijk op een voetstuk geplaatst. Dat hoort bij de canonisering van de geschiedenis, maar daar hoort ook de bevraging bij. En daarin hebben wij als museum een belangrijke rol. Dat met vragen als: klopt het verhaal nog wel dat je vertelt, welke verhalen mis je en wat zeggen die eigenlijk over de tijd dat ze verteld worden?’ 

 

Weten wat er nu speelt is een belangrijke taak van een historisch museum, zo vindt het Hoofd Programma & Publiek van Het Scheepvaartmuseum. ‘Rondom de VOC was lange tijd het dominante beeld van een handelscompagnie, en veel minder van geweld, zoals de oorlogsvoering of slavernij. Maar de vraag is nu natuurlijk of de handel al het geweld wel kon rechtvaardigen. Als je bij zo’n vraag buitenlandse stemmen toelaat, dan blijkt ineens dat de VOC internationaal bijvoorbeeld veel meer geassocieerd wordt met oorlogsvoering en geweld dan bij in Nederland. Bij de opstelling ‘Republiek aan zee’, waar we aan de hand van ruim vijftig topstukken het verhaal vertellen van de Republiek in de zeventiende en achttiende eeuw, zeggen we dan ook expliciet: geen handel zonder oorlog. Dat zijn begrippen die rondom de geschiedenis van de VOC bij elkaar horen’, zo vertelt Valkema. Interessant vindt het hoofd programma & publiek de gesprekken met collega’s die al langer bij het museum werken. ‘Die vertellen over tentoonstellingen die er in het verleden zijn geweest, bijvoorbeeld nu in de voorbereiding van een nieuwe vaste opstelling over de Atlantische Wereld. In die gesprekken blijkt hoe die verhalen steeds op een totaal nieuwe manier kunnen worden ingestoken. Het fijne is dat deze zelfde collega’s dan, naast nieuwe objecten of vertelvormen, ook bekende objecten kunnen vinden in de collectie waarmee we nieuwe verhalen kunnen vertellen.’

 

Zwartepietendiscussie 

Voordat Eefje Valkema vier jaar geleden bij Het Scheepvaartmuseum aan de slag ging, werkte ze bijna zeven jaar bij het Tropenmuseum als onderdeel van het Nationaal Museum van Wereldculturen. ‘Daar ging het toen ook al over thema’s als inclusiviteit en diversiteit. Maar ik weet nog dat ik rondom de tentoonstelling ‘Zwart en Wit’ in 2014 voor het eerst van een Surinaamse collega hoorde dat ze zich nooit gemakkelijk had gevoeld bij het Sinterklaasfeest of het fenomeen Zwarte Piet. Ik herinner me nog hoe dat gesprek letterlijk mijn ogen opende voor andere verhalen die we als musea moeten aanhoren en doorvertellen. Ik ben opgeleid als historica met de Master De Gouden Eeuw van Amsterdam en – de naam zegt het al - daar was toen nog minder focus op de stem van de minderheid. Daar werd het slavernijverleden ook nog altijd behandeld in dienst van de handelscompagnie en niet als onderwerp op zichzelf. In gesprekken met de stagairs van nu merk ik hoe dat enorm is veranderd, nu is er meer focus op de impact van het maritieme verleden.’ 

​

‘Wij kunnen met het schip én met onze collectie context geven aan de debatten die nu in de maatschappij spelen. Ook hoe we met ons kenniscentrum daar de nuances in kunnen aanbrengen.’

​​

Al werkend ontdekt Valkema steeds weer nieuwe blinde vlekken, zo vertelt ze. ‘Wat recent sterk ontwikkeld is bij ons museum is bijvoorbeeld hoe wij omgaan met het VOC-schip dat hier voor het museum ligt, en de vragen en discussies die dat schip oproept. Vroeger schoten we nog wel eens in een kramp als we werden benaderd voor maatschappelijk vragen over het schip of een film erover. De kentering in ons denken vond plaats tijdens de Black Lives Matter zomer, dat was toevallig ook net de tijd dat het schip voor groot onderhoud naar de werf ging. We hebben toen besloten dat als het schip terugkwam we een actievere stem zouden kiezen en debatten erover zouden gaan agenderen en in gesprek met het publiek over der rol van dit schip, bijvoorbeeld met het project ‘Jij aan het roer’. Die instelling maakt ons museum veel relevanter. Wij kunnen met het schip én met onze collectie context geven aan de debatten die nu in de maatschappij spelen. Ook hoe we met ons kenniscentrum daar de nuances in kunnen aanbrengen.’

 

Verborgen verhalen

Maar hoe ga je eigenlijk om met de verhalen van mensen aan boord van de schepen die geen geschreven bronnen en ook nauwelijks artefacten hebben achtergelaten, zoals de verhalen van tot slaaf gemaakten en gewoon scheepsvolk? Valkema: ‘Als museum kun je dan op zoek gaan naar nieuwe overdrachtsmiddelen en partners. Bijvoorbeeld via de pilot die we het afgelopen jaar hebben gedaan met het Huygens ING rondom de VOC-data experience, waarbij we gebruik maakte van big data. Daarbij toonden we niet één bron, zoals een geschreven tekst van de kapitein bijvoorbeeld, maar hoorden de bezoekers dankzij de vele beschikbare data over al de andere mensen die zich aan boord bevonden, en bijvoorbeeld of er vrouwen er aan boord waren. Daarnaast maken we ook meer ruimte voor oral history, de verhalen dus die we nu nog kunnen ophalen en die we bijvoorbeeld in de vorm van hedendaagse kunst een plek kunnen geven. Zo geef je de verhalen van die mensen uit het verleden weer een stem. Ook bij het ontwerpen van tentoonstellingen kun je dat meer nadruk geven. Door bijvoorbeeld een Manilla, een slavenarmband gebruikt als betaalmiddel, een opvallende sokkel te geven naast de vele schilderijen. Bij de tentoonstelling ‘Republiek aan zee’ hebben we deze objecten een eigenkleur gegeven. 

 

‘We zijn er niet voor om propaganda te maken, maar we moeten ook erkennen dat we niet neutraal zijn.’

​

Partners zijn voor het museum onmisbaar in de programmering. Goed voorbeeld is de jarenlange samenwerking met Jennifer Tosch van Sites of Memory, zegt Valkema ‘Voor juli dit jaar werken we gezamenlijk toe naar een nieuwe tijdelijke presentatie, gebaseerd op de samenwerking rondom de theatrale voorstelling en stadswandeling ‘Futurues for the past’, en de film die daarover in december 2021 gelanceerd werd in Het Scheepvaartmuseum. In de opstelling staan het gedeelde koloniale verleden, en onderbelichte verhalen centraal. We werken daarbij ook met de kunstenaar Raul Balai samen. Hij heeft speciale vlaggen gemaakt en die ook een stem geven aan de mensen die dat niet hebben kunnen doen. Raul is zoon van de historicus en schrijver Leo Balai met wie Het Scheepvaartmuseum onder meer samenwerkte voor de tentoonstelling de ‘Zwarte Bladzijde’ in 2013-2014 over de ramp met de Leusden, een achttiende-eeuws slavenschip van de West-Indische Compagnie dat in 1738 voor de monding van de Marowijne in Suriname was vergaan. Raul zelf is hedendaagse kunstenaar en curator die hedendaagse kunstenaars betrekt bij tentoonstellingen. Niet alleen door verborgen verhalen via kunst te vertellen, maar ook door musea zelf te laten veranderen in de verhalen die zij vertellen. Dat doen we door Raul zelf te laten komen met het verhaal dat hij wil vertellen.’

 

‘Het mooie is dat we door al de verhalen een plek te geven in onze opstellingen, we brede bezoekersgroepen mee kunnen nemen in de nieuwe verhalen over onze maritieme geschiedenis.’

​

Agenderen

De rol van een museum is volgens Valkema niet die van met alle winden meewaaien: ‘We zijn er niet voor om propaganda te maken, maar we moeten ook erkennen dat we niet neutraal zijn. Je maakt een selectie in wat je brengt Als museum willen we een thuishaven en ankerplaats zijn voor verschillende verhalen en partners, zoals de verhalen van Sites of Memory of de driedelige podcastserie over de geschiedenis van Banda-eilanden die we maakten met Beyond Walls. Richting ons publiek en partners hebben we een netwerkfunctie en die is altijd gekoppeld aan ons kenniscentrum en de collectie. Zo kunnen we als museum context bieden bij maatschappelijke vragen, en genuanceerde verhalen vertellen.’ Wij agenderen zelf en we kijken daarbij ook naar het eigen verhaal dat we daarover willen vertellen. We willen daarbij niet de instandhouder zijn van stereotypes of van heldenverering van de maritieme glorienatie.’ Makkelijk is dat niet altijd, zo weet Valkema: ‘Voor een partij als Extinction Rebellion, de internationale, activistische beweging die zich verzet tegen klimaatverandering en het verlies van biodiversiteit, gaan we niet ver genoeg en aan de andere kant zijn er mensen als Martin Bosma van PVV die vinden dat we veel te ver naar links zijn doorgeslagen. Tegenwoordig raken we van die geluiden niet meer uit balans, maar zien we juist onze eigen rol daarin en gaan daarover een gesprek aan. Het mooie is dat we door al de verhalen een plek te geven in onze opstellingen, we brede bezoekersgroepen mee kunnen nemen in de nieuwe verhalen over onze maritieme geschiedenis. Onze rol is daarbij verbindend op te treden, en tegelijkertijd actief te agenderen en de discussie een podium te geven. Dat doen we meer en meer in onze tijdelijke en vaste opstellingen, bijvoorbeeld door evenwichtiger aandacht te geven aan het Atlantisch gebied, en een context te geven aan het slavernijverleden. We willen daarbij ook af van bestaande stereotypes, bijvoorbeeld door te laten zien dat mensen niet altijd alleen slachtoffers waren, maar dat er ook slaven in opstand kwamen.’

​

​

[2022]

​