Kunstenaar Bernard Heesen over glas als middel om kunst te maken
‘TIJDENS HET MAKEN ONTSTAAT HET’
Deze zomer vindt de manifestatie Cities of Glass plaats in Leerdam. Net als de gedenkwaardige manifestatie Glas 86 ruim dertig jaar geleden, zullen in twee weken de nieuwe mogelijkheden worden onderzocht van glas als middel om kunst te maken. Nederlands beroemdste glaskunstenaar Bernard Heesen (1958) was er in 1986 bij en is nu een van de gangmakers van de nieuwe manifestatie. Een gesprek met de unieke kunstenaar in zijn unieke atelier de Oude Horn in Acquoy, een oud watergemaal vlakbij de glasstad aan de Linge.
Tekst & beeld van Koos de Wilt voor collect
Kwasten, beitels, klei en camera’s zijn de meer gebruikelijke middelen waarvan een kunstenaar zich bediend. Glas als is een vreemde eend in de bijt. Denkend aan bekende glaskunstenaars komen we ook niet veel verder dan Dale Chihuly, de buitengewoon succesvolle Amerikaanse glaskunstenaar. Bernard Heesen is een van de weinige Nederlandse glaskunstenaars en tegelijkertijd ook de bekendste. Waarom wordt glas zo weinig gebruikt door kunstenaars terwijl er toch veel belangstelling voor het materiaal is? Heesen: ‘Glas is een moeilijk materiaal, tijdens het maken staat de oven aan, staan er een paar medewerkers klaar en binnen een uur moet je het maken. Daarnaast vraagt het ook technisch het nodige. Je hebt een behendige motoriek nodig waarbij je met je linker en rechthand verschillende dingen moet doen en voortdurend bezig bent met het vloeibaar houden van het materiaal. Het is warm en je moet steeds een behoorlijke inspanning doen. Ik denk dat het zo’n zeven tot acht jaar duurt voordat je iets kunt maken dat verder gaat dan een potje of vaasje.’
'Voor mij is glas het meest interessant als het heel gloeiend heet is. Dan is het zacht en kneedbaar.'
Veertig jaar geleden was de glasfabriek in Leerdam de enige plek waar nog glas werd geblazen. ‘Dat ging toen om jeneverflessen, conservenpotten en unica’s’, vertelt Heesen: ‘Mijn vader was hoofdontwerper op de fabriek. In 1977 besloot hij zijn eigen glasblazerij te beginnen hier in De Oude Horn in Acquoy. Het was de tijd dat meer kunstenaars hun eigen glasblazersstudio begonnen en bezig gingen om met glas een plek te veroveren in de kunstwereld. Mijn vader was daarin pionier. Tegelijkertijd startte een oud-collega van de glasfabriek ook een glasafdeling op de Rietveld Academie en niet lang erna ontstonden er galeries met glaskunst en verzamelaars. Ik studeerde in die tijd Bouwkunde in Delft en zag mij, behalve dan tijdens het ontwerpen, niet gelukkig worden in dat vak. Toen ben ik mijn vader gaan helpen en heb ik mij het vak eigen gemaakt.’
De eerste jaren assisteerde Bernard zijn vader Willem bij het maakproces en na een paar jaar ontpopte hij zich tot de kunstenaar die hij sindsdien is. Werk van zijn hand is inmiddels vertegenwoordigd in de collecties van onder andere het Stedelijk Museum Amsterdam, Rijksmuseum Twenthe, Museum Boijmans Van Beuningen en het Gemeentemuseum Den Haag. Velen die iemand is in de kleine wereld van de glaskunst, heeft ervaring opgedaan in de glasblazerij in Acquoy en als glasblazer werkte Heesen samen met kunstenaars en ontwerpers als Andries Copier, Maria Roosen, Tony Cragg en Marijke van Warmendam. Waar gaat het Heesen om bij zijn kunst: ‘Ik maak mijn werk niet vanuit het kunstige, maar vanuit het maakproces. Het gaat mij om het handschrift, hoe je het maakt, hoe je uiteindelijk komt tot het object. Ik ben nooit bezig geweest met het emanciperen van het glas als kunstvorm, ik wilde gewoon weten wat je met dat hete spul kon doen. Je kunt het werk nooit even wegzetten om er nog eens over na te denken. Je kunt je geen fouten permitteren. Voor mij is glas het meest interessant als het heel gloeiend heet is. Dan is het zacht en kneedbaar. Koud is het hard en verliest het zijn magie, dan glinstert het en kan het kapot gaan. Het hete glas is vloeibaar en beweeglijk. In mijn werk zie je die beweging steeds terug.’
‘Ik maak mijn werk niet vanuit het kunstige, maar vanuit het maakproces. Het gaat mij om het handschrift, hoe je het maakt, hoe je uiteindelijk komt tot het object.'
Bernard Heesen speelt met het imago van glas door de technische mogelijkheden en de grenzen van het glasblazen te onderzoeken. Heesen: ‘Mijn werk moet een beetje wringen, ik wil het toeval in het proces een plaats geven. Mijn werk is vaak geïnspireerd door gravures uit negentiende-eeuwse encyclopedieën die ik als kind bij mijn grootvader in de kasten vond. Ik was misschien wel een beetje een zonderling kind, maar was gefascineerd door die tekeningen. Nog steeds eigenlijk. Naar aanleiding van deze afbeeldingen uit de zogenaamde Lelijke Tijd maak ik objecten, vereeuwigd in glas, maar ontdaan van hun oorspronkelijke functie. Als je naar mijn werk kijkt, zie je dat ik speel met de lelijkheid. Ik weet soms ook niet wat je er nou van moet vinden, maar wel dat het goed is.’
Drie tradities
Het fenomeen glasblazen heeft zich vanaf de Romeinse tijd ontwikkeld. Door de eeuwen heen verspreidde het zich over Europa. Afhankelijk van lokale omstandigheden, zoals de aanwezigheid van grondstoffen om het glas te smelten en brandstoffen om de ovens te stoken, ontstonden verschillende, plaatsgebonden methodes om met het glas te werken. Tot de dag van vandaag zijn er drie verschillende tradities te onderscheiden; de Venetiaanse, de Boheemse, en de Scandinavische, waar onder ook de Leerdammers vallen. Wat zijn de verschillen? Heesen: ‘De drie regio's werken met verschillende soorten glas. Scandinaviërs werken met loodkristal, de Venetianen met cristallo en de Bohemers met potaskristal. Deze soorten glas verschillen zo van elkaar dat er ook op een andere manier mee gewerkt moet worden. Dit heeft weer tot gevolg dat er in die regio’s door de eeuwen heen verschillende technieken zijn ontwikkeld. Het lang vloeibare Venetiaanse cristallo leent zich bij uitstek tot ongelofelijk gepriegel en ingewikkelde decoratietechnieken zoals filigraan en murrine. Het Boheemse kristal is daarentegen zeer kort vloeibaar en is daarom heel geschikt voor het in de vorm blazen. In de Boheemse traditie waren ze ook goed in het slijpen van het glas. In Leerdam werken we met een zwaar loodkristal waarmee dikwandige vormen uit een stuk worden gemaakt. Het materiaal leent zich er niet voor zoals de Venetianen om verfijnde vormpjes te maken. Het is Calvinistisch, rechttoe rechtaan.’
'Als je naar mijn werk kijkt, zie je dat ik speel met de lelijkheid. Ik weet soms ook niet wat je er nou van moet vinden, maar wel dat het goed is.’
Binnen die Leerdamse traditie heeft Heesen een eigen plek. ‘Toen ik mijn vader ging helpen, moest ik uitvinden hoe je glas eigenlijk moest blazen. In de eerste jaren dat ik ermee werkte, had ik ook geen idee wat je ermee kon. Het goede van dat ik geen officiële opleiding heb gehad als glasblazer was dat ik mijn eigen weg kon vinden. Daardoor is het een mengvorm geworden van de stijlen.’ Een gebeurtenis was in zijn ontwikkeling als kunstenaar buitengewoon belangrijk. In de zomer van 1986 vond op De Oude Horn het evenement Glas 86 plaats. Een project waarin gedurende twee weken intensief werd gewerkt door beeldend kunstenaars samen met meesterglasblazers. Doel was te onderzoeken hoe glas te kunnen gebruiken in de kunst. Zowel glaskunstenaars als beeldend kunstenaars die niet gewoon waren in glas te werken, kregen de gelegenheid met grootmeesters te werken, resulterend in de tentoonstelling Beelden in Glas in Fort Asperen. De Manifestatie was een openbaring voor Heesen. ‘In die paar weken van die manifestatie heb ik heel veel geleerd van de interactie tussen al die kunstenaars. Het heeft mij veel zelfvertrouwen en input gegeven. Daarna kwamen er ook veel kunstenaars om hier op de Oude Horn de mogelijkheden met glas onderzoeken. Dat heeft een push gebracht voor glas in de beeldende kunst. Nu is het weer een tijd dat er weer iets nieuws moet komen. Ik kijk daarom ook zeer uit naar de manifestatie van deze zomer.‘
'Het goede van dat ik geen officiële opleiding heb gehad als glasblazer was dat ik mijn eigen weg kon vinden. Daardoor is het een mengvorm geworden van de stijlen.’
Manifestatie Cities of Glass
In de geest als de manifestatie Glas 86 van drie decennia geleden, slaan de drie werkplaatsen van Leerdam de handen ineen en roepen de hulp in van hun collega’s in Novy Bor (Tsjechië) en Venetië. De Oude Horn, de Glasblazerij van het Nationaal Glasmuseum en Royal Leerdam Crystal organiseren vanaf 24 juni 2017 een glasevenement om de typisch Leerdamse, Boheemse en Venetiaanse technieken een grotere bekendheid te geven. De glasstad Leerdam zal volledig in het teken staan van het ambacht glasblazen zowel bij het grote publiek als onder glasblazers, kunstenaars en ontwerpers. De beste internationale glasblazers verzamelen zich in de Glasstad aan de Linge. De kern van het project is de werkperiode in de drie werkplaatsen. In De Glasblazerij, De Oude Horn en Royal Leerdam Crystal, wordt twee weken lang gewerkt door beeldend kunstenaars en vormgevers en de beste glasblazers van dit moment. Het publiek is getuige van het ontstaan van nieuw glaswerk. Net als 30 jaar geleden zal deze werkperiode resulteren in een tentoonstelling in Fort Asperen. Tijdens het evenement zal de nadruk op de drie glasregio’s liggen. Na manifestatie laat Museum Jan van der Togt in Amstelveen een overzicht zien van de hoogtepunten uit zijn dertigjarige carrière.
[2018]
