​

Kunst wordt serieus genomen in veel ziekenhuizen. In het Antoni van Leeuwenhoek ziekenhuis wordt kunst ingezet om patiënten te helpen met hun ziekte om te gaan. Het kan een tumor niet wegnemen, maar wel troost bieden en lucht geven aan emoties. Ook de academische ziekenhuizen van Utrecht, Amsterdam en Maastricht vragen regelmatig topkunstenaars werk te maken voor de wachtkamers en gangen. Het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) is al sinds de jaren tachtig actief met kunst. In de galerie op dit moment nieuwe aanwinsten met foto’s van Ed van der Elsken waar, zo is de persoonlijke ervaring van galeriehouder Annet Gelink, mensen met dementie goed op reageren. Ook met werk van Anne Geene met blaadjes die een grappige verwijzing hebben met genetica. Daarnaast een naïef geschilderd woud van Abel Rodriguez, een oude man die zich overdrager van kennis noemt, over natuur die hij in zijn jeugd heeft gezien. De jonge schilder Julius Stibbe heeft een schilderij gemaakt naar aanleiding van zijn overleden vader en de kleuren in verschillende mate van grofheid laten zijn gevoelens over hem zien. Een schilderij van een Marokkaanse vrouw met kinderwagen van Mattijs van den Bosch laat de diversiteit in patiënten zien die je in het ziekenhuis tegenkomt. Het is nooit een op een, maar alle kunst roept direct associaties op met de bijzondere plek waar het hangt.

 

‘Ik merkte ook dat patiënten reageren op echte kunst, niet op die posters van bloemen of landschappen.’

​

Serieus genomen

Hoofd Kunstzaken LUMC Sandrine van Noort en internist Jaap Fogteloo, voorzitter van de kunstcommissie, wandelen over de afdeling acute opname waar verplegers met bedden door de gangen rijden en artsen zich naar hun patiënten spoeden. Je voelt je er als patiënt tussen die medische hectiek al snel begrepen met een klein schilderij van Jisan Ahn van een konijntje. Machines, witte uniforms, infusen en schaaltjes met medicijnen, alles lijkt hier functioneel, maar portretten van Aziatische meisjes van Gerald van der Kaap hebben aandacht voor jou en kijken je indringend aan. De waarde van kunst zag de internist Fogteloo al vroeg in: ‘Als kind namen mijn ouders mij al mee naar musea en zo kijk ik vanaf mijn prille jeugd al wat er aan de muren hangt. Ook in de ziekenhuizen waar ik mijn opleiding kreeg. Daar stoorde ik mij vaak als er van die nietszeggende, lieflijke plaatjes hingen. Ik merkte ook dat patiënten reageren op echte kunst, niet op die posters van bloemen of landschappen. Mooi vind ik de reactie die ik kreeg van een patiënt die een zware operatie had gehad en mij schreef dat ze blij was om elke dag een stukje verder te lopen naar het volgende kunstwerk. Van kunstwerk naar kunstwerk naar eigen progressie. Met kunst die je ophangt laat je de zorgvuldigheid voor de omgeving en het respect voor patiënten zien. Het kan kunst zijn die warmte uitstraalt, maar ook kunst die soms ook een beetje schuurt.’ Het hoofd kunstzaken valt de internist bij: ‘Wij hebben in de galerie een gastenboek waarin een patiënt schreef dat ze blij was met de kwaliteit die ze herkende in de kunst omdat ze zich daardoor gezien voelde als mens en niet als patiënt. De kunst die wij ophangen is hoogwaardig, maar is er niet om het imago van het ziekenhuis op te krikken, we willen aanhaken bij de menselijke conditie, bij wat het is om mens te zijn, ook in je kwetsbaarheid en verdriet.’

 

‘Het is iets dat we in dit ziekenhuis ook proberen te doen: contact maken op het moment dat een mens kwetsbaar is.’

​

Oehoe!

De kunsthistoricus is verantwoordelijk voor het kunstbeleid, de tentoonstellingen en aankopen die hier overal hangen. Ze loopt door de brede hal waar dagelijks duizenden bezoekers en patiënten doorheen lopen. ‘Dit schilderij van Tanja Ritterbex laat een groep mensen zien van geheel verschillende achtergronden. We hebben het aangekocht omdat het goed past bij deze plek waar verschillende mensen langskomen. Het heeft iets luchtigs en herkenbaars voor iedereen.’ Aangekomen in de grote ontvangsthal wijst ze naar een groot kunstwerk boven de balie. ‘Dit werk is een speciale kunstopdracht geweest voor de nieuwbouw. Het is van Anna Thalia Benus en toont de drie kerntaken van het LUMC. Het detail van een vrouwengezicht van een schilderij van Petrus Christus dat troostend op ons neerkijkt verwijst naar de patiëntenzorg. Aan de rechterkant zie je DNA-afbeeldingen die gaan over het onderzoek en daarnaast zijn er lichtbakken die verwijzen naar de onderwijstaak.’

 

Kunst heeft een functie, volgens Van Noort. In haar kamer haalt ze een kinderboek uit haar boekenkast vol kunstboeken: ‘Dit kinderboek hebben we zelf gemaakt waarin we een dierenroute door het ziekenhuis hebben aangelegd. Het is een doe-voel-beleef-boek gemaakt met kunstenaars met allemaal opdrachten erin. De titel van het boek Oehoe! verwijst naar de grote bronzen uil die in het ziekenhuis bij de ingang staat. Met het boek willen we laten zien dat kunst meer is dan decoratief behang. Het boek is een manier om kunst bij de kinderen te brengen. We hebben ook een onderwijsprogramma opgezet  waarmee we aan de hand van kunst aan medische studenten leren hoe ze beter kunnen observeren en empathische vaardigheden ontwikkelen. Dat doen we met medici en mensen uit de kunstwereld samen.’

 

Eiwitstructuren

Van Noort kijkt uit op een grote serene ruimte waar grote witte gevouwen objecten van Tyvek (papier) hangen. ‘Wij geven hier om de twee jaar een kunstenaar opdracht om een werk te maken voor deze zestien meter hoge kunsthal. Dat doen we met de financiële hulp van fondsen. De enige briefing is dat we de kunstenaar vragen zich te laten inspireren door de architectuur en de context van het ziekenhuis. Het is hier een academisch centrum van onderzoek en daar gaat Ana Oostings werk Folding Life ook over. Tijdens het maken liet ze zich inspireren door microscopische beelden waarmee de onderzoeksgroep van dr. Meindert Lamers verschillende vormen van het eiwit zichtbaar maakt. In de avond worden de eiwitstructuren aangelicht en in verschillende kleuren tot leven gebracht. In het ziekenhuis zijn er altijd mensen en in de avond werkt dit aangelichte kunstwerk ook het best.’

 

Even verderop in de gangen een schilderij van Helen Verhoeven met de titel Event One. ‘Dit schilderij is onderdeel van een hele serie waarin feestelijk geklede mensen poseren in een balzaal. Het gaat over onderdrukte gevoelens die hier en daar in details zichtbaar worden gemaakt. Helen Verhoeven heeft ook een groot schilderij voor de Rechtbank in Den Haag gemaakt. Een passend werk voor een plek waar je geconfronteerd kunt worden met heftige emoties. Dat heb ik ook bij het beeld van een zittende jongetje van Michael Kirkham. Het verbeeldt in een realistische stijl een eenzame, beetje apathische puber. Terwijl buiten het leven voortraast is hij compleet afgesloten van de buitenwereld. Een ervaring die je ook kan hebben in een ziekenhuis. Een patiënt scheef erover dat het past bij de situatie van het opgenomen zijn in de mallemolen van een ziekenhuis.’

 

Even verderop loopt Van Noort een kamer in met een foto van Antoinette Nausikaä van een opengevouwen hand waarop een onbewerkte bol klei rust. Het symboliseert hoe je het leven, net als de bol klei, zelf kunt vormen. Verderop aan de wanden van de wachtkamer Dienst Geestelijk Verzorging los getekende poppetjes en foto’s van een heilige berg Hengshan Bei. ‘Dat is in het noorden van China en een van de belangrijkste heilige plekken voor het taoïsme, een bedevaartsoort tegenwoordig. Antoinette heeft deze wand speciaal gemaakt voor patiënten die een trauma hebben meegemaakt. Het laat ons leven zien, met onze verlangens en dromen en met het moeten loslaten en accepteren ervan om daarna weer te kunnen stijgen. Dat is precies de ervaring waar je iets mee moet in een ziekenhuis.’

 

Veel patiënten en medisch personeel lopen in gedachten of druk sprekend over behandelingen door de gangen en trappenhuizen van het ziekenhuis. ‘Ik merk dat mensen ongemerkt ook naar de beelden kijken. Zoals deze foto uit de serie Bloos van de fotograaf Martine Stig, foto’s van meisjes en jongens die ze voor haar camera aan het blozen heeft gebracht. Of een oude foto van een jongen met een rups van Kees Scherer, die de nieuwsgierigheid van een jong kind laat zien waarnaar je zo kunt terugverlangen in een ziekenhuis.’ Van Noort wandelt langs de wand met vrolijke bloemen van Marc Mulders waar een schoonmaker de vloer stofzuigt In het traphuis verderop jaren zeventig zwart wit foto’s van Peter Martens, een van de eerste documentaire fotografen die mensen fotografeerde levend aan de zelfkant van de maatschappij, zwervers, daklozen, een bestaan in armoede. Kenmerkend is dat hij altijd contact legde met de geportretteerden voordat hij ze op de camera vastlegde. Dat is in de foto’s goed terug te zien.