Hoe de Nederlanders omgaan met water uit zee, de rivieren en uit de lucht

WATERWIJS

Nederlanders toveren met water. Al eeuwen lang. En dat zal voorlopig niet ophouden. Ze creëerden niet alleen hun land, ze inspireren de rest van de wereld. Het verhaal van hoe water steeds minder de vijand is, maar steeds meer een bondgenoot.

​

Het Nederlandse landschap van bovenaf gezien is uniek. Als het vliegtuig vanuit Duitsland de landing naar luchthaven Schiphol inzet en je door het wolkendek zakt, zie je door de kleine raampjes de hand van de ingenieur met visioenen over hoe mensen moeten leven en werken. De uitspraak ‘God schiep de wereld, maar de Nederlanders creëerden hun eigen land’ kun je hier in de Nederlandse provincie Flevoland heel letterlijk nemen. Honderd jaar geleden was hier immers nog de Zuiderzee, die zich door de eeuwen heen regelmatig van een zeer woeste kant toonde. Nu is er een vredig kabbelend meer ontstaan met daarin een uitgestrekt land met landbouwgrond, bedrijfsterreinen en strakke steden, allemaal keurig bedacht op de tekentafel. Een zelfgemaakt land van de voormalige drooggemaakte zeebodem.

Als je via het zuiden, vanuit België dus, het Nederlandse luchtruim binnenvliegt, openbaart zich een ander landschap dat ook door de eeuwen heen met mensenhanden is gecreëerd. Eerst zie je de spectaculaire Deltawerken in de provincie Zeeland, die het land al meer dan vijftig jaar droog houden, en daarna een landschap dat eruit ziet als een schilderij van Piet Mondriaan, maar dan in de kleuren groen, blauw met hier en daar een toefje oranje van de daken. Met daardoorheen donkere lijnen van kaarsrechte sloten. Het is het Groene Hart, het groene gebied tussen de steden Rotterdam, Den Haag, Leiden, Haarlem, Amsterdam en Utrecht. Het is de verbeelding van het “poldermodel” waar Bill Clinton en Tony Blair in de jaren negentig met bewonderring naar keken als model van succesvol samenwerken.

In de toekomst kan het er vanuit de lucht gezien nog spectaculairder uitzien, als het aan de bedenker van de Polderdaken ligt, Friso Klapwijk: ‘Regenwater kan onze gebouwen koelen, het voedt planten, het kan het grondwater aanvullen en het kan zelfs dienen als drinkwater. En het is gratis,’ vertelt de ondernemer die spectaculaire plannen heeft met de platte, grijze daken van de stad: ‘Wat als je je dak niet meer ziet als een nutteloos stukje grijs, maar als groendak, daktuin of dakpark? We worden steeds vaker geconfronteerd met hevige neerslag, extreme hitte en langdurige droogte. Wij laten het water nu nog via onze riolen wegstromen en noemen dat nog afvalwater, terwijl het eigenlijk een bron van leven is. Ik heb eens uitgerekend dat je een derde van de bevolking van de stad Amsterdam zou kunnen voeden met de moestuintjes op de vierkante meters die al beschikbaar zijn. Op het dak van Restaurant Vermeer, een toprestaurant tegenover het Centraal Station, maakt de chef een groot deel van het jaar al de gerechten met de producten van zijn eigen dak. Dat smaakt naar meer.’

Eenmaal geland op de luchthaven Schiphol en met de taxi op de snelweg op weg naar Amsterdam, kun je op een viaduct de tekst lezen dat het land waar je rijdt 3,8 meter beneden het Normaal Amsterdams Peil (NAP) ligt. Als een volwassen kerel dus op de schouders van een ander zou staan, dan zou die nog kopje onder staan in de Noordzee. Tenminste, als er hier geen dijken zouden zijn en de Nederlanders niet op een nieuwe, nog slimmere manier met de waterhuishouding zouden omgaan.

Poldermodel

Het denken in water zit ‘m in alles. Er is een Nederlandse manier van denken, werken en besturen die net even anders is dan je waar dan ook in de wereld tegenkomt, volgens de dijkgraaf van het Waterschap Amstel Gooi en Vecht Dr. Gerhard van den Top, een soort burgermeester voor de waterhuishouding voor het gebied rondom Amsterdam: ‘In dit land kunnen we ons niet individueel beschermen tegen het water en daarom móeten we wel samenwerken. We moeten ook samen de middelen bij elkaar brengen en samen bepalen wat we met dat geld willen gaan doen. Dat gesteggel begon al in de vroege middeleeuwen toen tijdens de steeds maar terugkerende overstromingen, zoals de Allerheiligenvloed in het jaar 1170, duizenden mensen omkwamen en de Zuiderzee ontstond. De Nederlanders zijn de eerste dijkjes gaan aanleggen op kosten van alle betrokken. We zijn ons gezamenlijk gaan beschermen op de plekken waar handel en zee- en rivierschepen elkaar troffen. En we zijn daar gaan handelen. Dat handelen en onderhandelen zijn samen de basis geworden van hoe wij hier denken. Waarbij de natuur ons steeds weer bij de les hield. “Geef ons heden ons dagelijks brood[1] en af en toe een watersnood”, is een bekende variant op het gebed Onze Vader dat ons waarschuwt vooral niet in te dutten.’

Polderlandschap

Met uitzondering van de duinen bestaat heel West-Nederland uit polders en boezems. Het polderland is niet bevochten op de zee, maar is oorspronkelijk veenland dat ooit enkele meters boven zeeniveau lag. Met het ontginnen werd bedijking van het veenland op den duur een bittere noodzaak. Dit vooral ook omdat achter de dijken de bodemdaling door inklinking doorging. De opgetreden bodemdaling is er de oorzaak van dat de bodem van West-Nederland nu enkele meters beneden zeeniveau ligt. Veen werd gebruikt om turf te maken, dat als brandstof werd gebruikt om ons warm te houden in de gure wintermaanden. Op grote schaal gebeurde dat vanaf de zeventiende eeuw. In de zogenaamde verveningen ontstonden meren als de Loosdrechtse Plassen en Vinkeveense Plassen. In de rijke Gouden Eeuw gingen kooplieden de meren als deze als investeringsprojecten vervolgens weer droogleggen en verschenen de wereldbekende molens in het Hollandse landschap.

De dagelijkse aandacht voor de waterhuishouding heeft de Nederlanders veel gebracht, zo legt dijkgraaf Van den Top uit: ‘Ik heb als wateringenieur op veel verschillende plaatsen in de wereld gewerkt en heb gezien dat in landen waar de overheid het niet voor elkaar krijgt om publieke diensten te regelen, zoals het waterbeheer, iedereen de sigaar is. Een kleine elite zit dan in een mooi huis, met een dure auto voor de deur maar heeft geen fatsoenlijke weg om op te rijden. Iedereen moet alles individueel regelen: elektriciteit, scholen en veiligheid tegen de elementen zoals water. Zorgen voor de waterhuishouding is het vloertje onder onze samenleving, pas daarna heeft het zin zaken als gezondheidzorg, onderwijs, defensie en huisvesting te regelen’, zo legt de dijkgraaf uit.

Volgens de ingenieur zijn Nederlanders door de jaren eigenlijk zich nauwelijks nog bewust van het belang van goed waterbeheer. ‘Als je in het buitenland gaat kijken, doen we de herontdekking hoe mooi en goed we ons waterbeheer in Nederland geregeld hebben. Niet alleen in technische zin, maar juist doordat we een apart water belastingsysteem hebben die investeringen voor de lange termijn mogelijk maken. Na de bijna-overstromingen in 1993 en 1995 in het oosten van Nederland heeft het parlement besloten om een bedrag van 2,3 miljard te steken in het creëren van ruimte voor de rivieren zodat vier miljoen bewoners van het rivierengebied beter beschermd zijn tegen overstromingen. Daarnaast is het fijner geworden te wonen en recreëren in het rivierengebied. Die kennis brengen Nederlandse ingenieurs inmiddels naar steden in de hele wereld. Het gaat dan niet alleen om kennis over dijken bouwen, maar ook over het water de ruimte te geven. In Boston bijvoorbeeld laten ze nu water toe in de gebieden in plaats van dat ze er een hoge dam bouwen. Het water krijgt de ruimte en levert het betere plekken op om te wonen, werken en recreëren.’

Deltaprogramma’s

Al bijna zeventig jaar houden de Nederlanders het goed droog. In 1953 vond er in zuid-west Nederland een laatste verschrikkelijke overstroming plaats waarbij 1836 mensen verdronken en ruim 150.000 hectare land onder water kwam te staan. De hele wereld keek in ontzetting toe. Twee weken na de ramp werd een Deltacommissie geïnstalleerd die met een zeer ambitieus plan kwam. Al in 1958 werd de stormvloedkering in de Hollandse IJssel in gebruik genomen, in 1971 volgde de vijf kilometer lange Haringvlietdam, een grote spuisluis die de Rijn en Maasmonding afsloot van de zee.  En in 1986 kwam de negen kilometer lange Oosterscheldekering gereed. Alleen bij extreme waterstanden worden de 62 schuiven gesloten. Het zouterwatermilieu is om de visstand in stand te houden. Als laatste werd aan het eind van de twintigste eeuw, ten westen van Rotterdam, een beweegbare stormvloedkering gebouwd, de Maeslantkering in de Nieuwe Waterweg. Als het waterpeil teveel stijgt, kunnen twee enorme draaibare deuren de Nieuwe Waterweg afsluiten. De Deltawerken doen veel meer dan de Nederlanders beschermen tegen nieuwe overstromingen. Door de afsluiting van de zeearmen ontstonden zoetwatermeren. De landbouw profiteerde van een betere zoetwatervoorziening, de waterhuishouding werd verbeterd, de bereikbaarheid van de provincie Zeeland ging er enorm op vooruit en het binnenvaartscheepsverkeer verliep veel vlotter. Zeeland werd een geliefd recreatiegebied. De hele wereld kwam zich vergapen aan de Deltawerken.  

Maar de Nederlanders vonden het nog niet genoeg. In 2005 sloeg de orkaan Katrina hard toe in de Amerikaanse stad New Orleans en veroorzaakte 1.833 doden en voor ruim 153 miljard dollar schade. Dat deed weer denken aan de eigen watersnoodramp van 1953. In datzelfde 2005 werden ook de inzichten van het Klimaatpanel IPCC van de VN duidelijk en weer een jaar later ging er een schok door Nederland met Al Gores film “An Unconvenient Truth”. In 2007 besloot het Nederlandse parlement daarom tot het installeren van de tweede Deltacommissie en werd in 2010 een deltacommissaris aangesteld. Gemeenten, waterschappen, provincies, Rijkswaterstaat, het Rijk, kennisinstellingen en burgers en bedrijven gingen, verenigd in een nationaal Deltaprogramma,samen de extremen voor de komende honderd jaar het hoofd bieden. Peter Glas LLM, MSc is al meer dan 35 jaar werkzaam in het water en is sinds dit jaar deltacommissaris. ‘Het Deltaprogramma investeert de komende dertig jaar zo’n 25 miljard euro om onze delta fysiek veilig en leefbaar te houden. Dat is ongeveer een miljard per jaar. En dat is nodig. Nederland ligt voor 25 procent onder zeeniveau, terwijl het grootste deel van ons Bruto Nationaal Product wordt verdiend achter de dijken waar tien miljoen mensen wonen. Zonder onze kustverdediging, 17.000 km dijken, en duizenden pompen en gemalen zou bijna zestig procent van ons land regelmatig overstromen vanuit de Noordzee, meren of rivieren. Het Deltaprogramma vormt de ‘Deltawerken van de 21ste eeuw’ waarbij we tegelijkertijd werken aan drie deltaplannen: hoe beschermen we ons tegen hoogwater, hoe zorgen we voor voldoende beschikbaar zoetwater en welke maatregelen kunnen we nemen om Nederland voldoende klimaatbestendig en waterrobuust in te richten?’

Het Deltaprogramma heeft al het nodige in gang gezet en bereikt, volgens de deltacommissaris. Glas: ‘Zonder duinen zou een groot deel van west-Nederland onderlopen. Kustbescherming is dus van groot belang en onze Rijkswaterstaat werkt daaraan via grootschalige zandsuppletie. Voor de kust van Ter Heijde, dichtbij bij Den Haag, is 21,5 miljoen m3 zand in het zeewater voor de kust gestort, met de bedoeling dat deze zandhoop, de Zandmotor, zich via natuurlijke stroming en getijden, organisch zou verspreiden langs de kustlijn. Beginnend bij Ter Heijde en zich uitstrekkend tot aan Texel. Deze aanpak “bouwen met de natuur” blijkt te werken. Ook bij een van de Waddeneilanden, Ameland, is onlangs een proef met zandsuppletie gestart.’ Een ander project is de totstandkoming van een flexibel waterpeil in het IJsselmeer. ‘Door klimaatverandering worden de zomers droger’, zo vertelt de deltacommissaris. ‘Om ook in tijden van droogte over voldoende zoetwater te beschikken, willen we het water in het IJsselmeer, het grootste zoetwatermeer in Nederland van ruim duizend vierkante kilometer kunnen vasthouden. In de zomer vervangen we het vaste peil in het IJsselmeer door een flexibel peil met een bandbreedte van twintig centimeter. Het maakt het IJsselmeer tot onze nationale regenton.’

(On)zekere toekomst

Moeten de Nederlanders zenuwachtig worden dat het land in de toekomst daadwerkelijk onder water komt te liggen? Peter Glas: ‘We zijn nooit klaar en we zijn nooit honderd procent veilig. Maar ik durf te beweren dat er geen vergelijkbare delta op de planeet te vinden is waar het veiliger is dan bij ons. Met adaptief deltamanagement houden we rekening met allerlei scenario’s waarbij we meebewegen waar het kan en aanpassen zodra het moet. We lopen hierin voorop.’ En wat doen we met de opwarming van de aarde? Peter Glas: ‘Nieuwe scenario’s van het Nederlandse meteorologisch instituut KNMI laten zien dat het vaker en langer droog wordt. Uit andere analyses blijkt dat tegelijk de watervraag in veel regio’s toeneemt. De wereldbevolking groeit, steden groeien, en iedereen moet eten. Daarvoor is heel veel meer water nodig. En dan tonen diverse wetenschappelijk gedragen onderzoeken ook nog eens aan dat de zeespiegel waarschijnlijk sneller en meer stijgt dan we tot nu toe dachten. Daarmee worden kustgebieden en zoetwatervoorraden bedreigd. Nog meer dan in het verleden moeten we in de toekomst rekening houden met een verdere toename van weersextremen. Wat mij betreft moet aanpassing aan de klimaatverandering het nieuwe normaal worden. In het Deltaprogramma werken we aan maatregelen om Nederland te beschermen tegen de weersextremen. In samenwerking met de minister van Infrastructuur en Waterstaat intensiveren we het onderzoek naar de zeespiegelstijging en hoe we hierop kunnen anticiperen. Maar veel hangt ook af van de mate waarin het ons lukt de opwarming van de aarde te beperken. Hoe beter het ons lukt de doelen van het klimaatakkoord van Parijs te halen, hoe beter we in staat zijn om te gaan met de gevolgen van klimaatverandering.’

Nederlanders en water. Het is het verhaal dat in de vroege middeleeuwen is begonnen en dat tegenwoordig meer dan ooit op de agenda staat. Nederlanders hebben geleerd om te polderen, om samen het water van de zee, de rivieren en uit de lucht te bevechten. Steeds meer zijn ze ook het water gaan behandelen als een bondgenoot om het wonen, werken en recreëren onder zeespiegel steeds aangenamer te maken. Het water krijgt de ruimte. En die methode werkt. Overal in de wereld wordt er met interesse gekeken naar de Nederlandse aanpak. Gewone Nederlanders zelf gedragen zich echter zelf als vissen in een vissenkom. Ze zijn zich vaak nauwelijks bewust van het feit dat ze zich omringen met water. Het is er gewoon en je moet je er tussen bewegen…