Wandelen met Pieter Roelofs, hoofd schilder- en beeldhouwkunst van het Rijksmuseum, co-curator van de tentoonstelling van Vermeer en jurylid van het televisieprogramma De Nieuwe Vermeer.
HET DELFT VAN VERMEER
Pieter Roelofs neemt afscheid van directeur Janelle Moerman van Museum Prinsenhof waar hij net is rondgeleid door de tentoonstelling Het Delft van Vermeer.
In de Oude Kerk een fotografietentoonstelling van Caroline Sikkenk en de gedenksteen van de schilder.
Het stratenplan van Delft zoals Vermeer dat kende lijkt exact op het Delft van nu. De schilder zou er eenvoudig zijn weg hebben gevonden.
In het huis van Vermeers schoonmoeder hing een werk van Van Dirck van Baburen, een schilderij dat zich tegenwoordig in de collectie bevindt van het Museum of Fine Art in Boston. Nu is het tijdelijk te zien in Museum het Prinsenhof Delft.
In de Oude Kerk ligt een gedenksteen van Vermeer. Hier is hij begraven in 1675. Ook hier het graf van zijn schoonmoeder en een paar van zijn kinderen.
Hier in het witte huis op de hoek van de Vlamingstraat woonde Pieter Roelofs even, toen niet wetende dat Vermeers Straatje zo’n honderd meter verder lag.
Een huis op de Vlamingstraat in de kleuren van de Het Meisje met de parel en de Melkmeid.
Onderzoek van de Universiteit van Amsterdam heeft aangetoond dat hier op de Vlamingstraat het Straatje van Vermeer moet zijn geweest.
Op de hoek van de Markt wordt Roelofs door een souvenirwinkelier gecomplimenteerd met de tentoonstelling in het Rijksmuseum.
Hier op de Voldersgracht stond het geboortehuis van Vermeer, de plek waar zijn ouder een herberg dreven.
Pieter Roelofs houdt tijdens de tentoonstelling in het Rijksmuseum het plastic souvenirtje dat hij als kind van zijn oma kreeg als talisman bij zich.
Pieter Roelofs ziet een grafzerk van de man die bekend is van het schilderij van Jan Steen.
Hier bij het kleine huisje met de rode rolgordijnen moet het huis hebben gestaan waar Vermeer woonde en zijn schilderijen heeft gemaakt.
Hier in het Stadhuis ging Johannes en Catherina, Jan en Trijntje in ondertrouw.
Hier om de hoek woonde Antoni van Leeuwenhoek, bekend als wetenschapper van optica. Hij was ook curator van de nalatenschap van Vermeer in opdracht van de stad.
Op de Markt zie je in een oogopslag het leven van Vermeer. Waar hij is geboren, gedoopt, in ondertrouw is gegaan, waar zijn klanten woonden en waar hij heeft gewoond en gewerkt.
'Vensters op Vermeer' is op tv zaterdag 22 april 2023 NPO1 08:00 uur en NPO Start en NPO Plus.
Wandelen met Pieter Roelofs, hoofd schilder- en beeldhouwkunst van het Rijksmuseum, co-curator van de tentoonstelling van Vermeer en jurylid van het televisieprogramma De Nieuwe Vermeer.
HET DELFT VAN VERMEER
Een tijdje woonde de curator van de Vermeertentoonstelling in het Rijksmuseum in Delft, op steenworp afstand van waar de schilder het Straatje schilderde. Een wandeling door het Delft van Vermeer.
Delft heeft geen enkele echte Vermeer, maar alles in de binnenstad lijkt te herinneren aan hoe de schilder hier binnen een netwerk functioneerde, in een stadje dat er nog bijna uitziet als toen. Pieter Roelofs neemt bij Museum Prinsenhof afscheid van directeur Janelle Moerman. Hij is net rondgeleid door de tentoonstelling Het Delft van Vermeer. Moerman: ‘Als mensen de echte Vermeers in het Rijksmuseum hebben gezien, kunnen ze zich bij ons onderdompelen in topstukken van Delftse tijdgenoten en Delfts aardewerk, Delftse tapijten, archivalia en tientallen archiefstukken die te maken hebben met de persoon en kunstenaar Vermeer. Ook De koppelaarster van Dirck van Baburen, een schilderij uit 1622 dat waarschijnlijk bij Vermeers schoonmoeder hing, hangt nu hier, het is op de achtergrond te zien op Vermeers Zittende virginaalspeelster. Daarnaast heeft het Prinsenhof Jan Steens Adolf en Catharina Croeser aan de Oude Delft (ook bekend als De burgemeester van Delft en zijn dochter) uit 1655 kunnen lenen van het Rijksmuseum. Op dit schilderij zie je een glimp van de sociale structuur van de stad.’
'Nu ik hier zo loop, wordt me weer duidelijk hoe de stad functioneerde als mechanisme van relaties. Het mooie is dat het er allemaal nog lijkt te zijn. In ieder geval het grit van de stad.’
Vanaf het museum steekt Roelofs, hoofd schilder- en beeldhouwkunst van het Rijksmuseum, de Oude Delft over en wandelt langs de Oude Kerk. ‘Hier ligt een gedenksteen van Vermeer en hier zijn ook zijn schoonmoeder en een paar van zijn kinderen begraven. Zijn vrouw Catherina Bolnes is in de Nieuwe kerk begraven’, zegt de samensteller van de nu al iconische overzichtstentoonstelling van 28 werken van Vermeer. ‘Toen haar man overleed deed zij haar uiterste best om hem een waardige begrafenis te geven, met alles erop en eraan. Pas daarna kwam zij er echt achter hoe slecht het gesteld was met de financiële situatie van het gezin. Ze doet heel veel moeite om in de jaren erna de rekeningen te betalen, ook de medische kosten van haar oudste zoon, die gewond was geraakt bij een explosie op een schip op terugreis uit Mechelen. Uiteindelijk was er geen plek meer voor Catherina in het familiegraf waar ook haar man werd begraven.’
De Astronoom
We lopen door de Choorstraat waar te zien is hoe de plaatselijke middenstand zich in de etalages verbonden toont met Vermeer. Bakkers, boekhandelaren en kappers doen allemaal mee. Roelofs slaat rechts de Vrouwenjuttenland op, langs de gracht. Schuin aan de overkant ziet hij het witte huis op de Vlamingstraat waar hij ooit even woonde toen hij stage liep bij Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. ‘Heel grappig dat ik op dat moment nog geen idee had hoe dicht ik woonde bij de plek waar Vermeer het beroemde Straatje heeft geschilderd, op maar honderd meter afstand ligt het.’
Het is ook op steenworp afstand van waar Antonie van Leeuwenhoek ooit woonde, op Hyppolytusbuurt bij de Warmoesbrug. In het verleden werd wel aangenomen dat hij model stond voor de Astronoom en de Geograaf van Vermeer. Roelofs: ‘Van Leeuwenhoek was curator van de nalatenschap van Vermeer in opdracht van de stad. Dat was hij niet omdat ze zulke goede vrienden waren. Hij heeft zijn weduwe ook bepaald niet bevoordeeld. Dat werk deed Van Leeuwenhoek erbij, zoals zoveel mensen er van alles bij deden. Hij is nu natuurlijk vooral bekend als wetenschapper op het gebied van optica en lenzen. En dat moet enorm hebben geleefd in de stad. Een paar jaar geleden werd hier nog een kleine zeventiende-eeuws telescoop opgegraven. Ook bij Vermeer zie je op verschillende schilderijen van hem dat hij geweten moet hebben hoe een camera obscura werkte. Bij de studiekop van het Meisje met de rode hoed bijvoorbeeld en vooral bij De kantwerkster zie je hoe expliciet hij die optische kennis heeft toegepast. De scherptedieptewerking is enorm in het kleine werk uit het Louvre. Maar we weten ook dat hij die optische kennis bij de uitwerking losliet en als kunstenaar zijn eigen compositie koos. Het gebruikte het dus allebei.’
'We weten ook dat hij die optische kennis bij de uitwerking losliet en als kunstenaar zijn eigen compositie koos. Het gebruikte het dus allebei.’
Roelofs stopt op de Vlamingstraat bij nummer 40 en 42, daar zou volgens de huidige kennis het Straatje zijn geschilderd. Roelofs: ‘Op basis van onconventionele bronnen, van afwateringskaarten en kadegeldregisters bijvoorbeeld, heeft kunsthistoricus Frans Grijzenhout heel precies uitgemeten waar het huis moet hebben gestaan. Gedurende het onderzoek kwam hij er toen ook achter dat Vermeers tante hier heeft gewoond. Aan de overkant woonde ook zijn zus Geertruit met haar man, die lijstenmaker was. Voor zijn lijsten zal Vermeer hier dus heel vaak naartoe zijn gelopen vanaf de Markt. Nu ik hier zo loop, wordt me weer duidelijk hoe de stad functioneerde als mechanisme van relaties. Het mooie is dat het er allemaal nog lijkt te zijn. In ieder geval het grit van de stad.’
Gezicht op Delft
Doordat het stratenplan nog min of meer hetzelfde is, valt nauwelijks op dat de meeste huizen van eeuwen later zijn. De sfeer in de stad is rustig, de boze buitenwereld lijkt hier ver. Maar het was hier niet altijd vredig in het stadje, zo vertelt Roelofs: ‘In 1654 wordt een deel van de stad weggeblazen tijdens en kruitramp, de Delftse Donderslag, waarbij ook het schilderstalent Carel Fabritius om het leven kwam. Een deel van de stad lag in puin, honderden mensen kwamen om en de ruiten werden uit de Nieuwe Kerk geblazen. Vermeer was toen 22 en we weten sinds kort ook dat zijn moeder zestig gulden schadevergoeding heeft gekregen van de stad. Een behoorlijk bedrag. Die ramp moet een enorme impact hebben gehad op Vermeer en misschien zie je dat ook wel als je naar de mystieke rust kijkt bij Het gezicht op Delft.’
‘Feitelijk weten we, in verhouding tot andere schilders, behalve Rembrandt, best veel over Vermeer.'
Over het vermeende mystieke karakter wil de kunsthistoricus nog wel wat kwijt als hij over de brug de Vrouwenjuttenland loopt. ‘Feitelijk weten we, in verhouding tot andere schilders, behalve Rembrandt, best veel over Vermeer. Zeker als je kijkt naar al de documenten die je nu kunt zien bij Museum Prinsenhof. Daarnaast is er bijvoorbeeld het verslag van de Franse kunstverzamelaar en diplomaat Balthasar de Monconys die in 1663 het atelier bezocht van de ‘celebre Peijntre nommé Vermeer’. Hij wilde een schilderij kopen, maar werd naar bakker in de buurt gestuurd die een Vermeer in zijn bezit had. De prijs die de bakker ervoor had betaald vond De Monconys absurd hoog.’
De hoofdconservator van het Rijksmuseum loopt vanaf de Vlamingstraat de Voldersgracht op. Hier op nummer 25 bevond zich ooit de Herberg de Vliegende Vos van Vermeers ouders. Hier is de schilder waarschijnlijk geboren. Een stukje verderop is het huidige Vermeercentrum waar vroeger, op de Voldersgracht 21, het St. Lucas Gilde was gevestigd. Roelofs: ‘Vermeer werd er op 21-jarige leeftijd lid van het gilde en had er later de leiding. Het pand is gesloopt in 1876, nu is het de plaats waar bezoekers veel interessante feiten over Vermeer en zijn kunst te weten kunnen komen.’ Naar het plein lopend wordt de conservator aangesproken door een dame die op de hoek van de Markt souvenirs verkoopt van Vermeer. Ze is lyrisch over de tentoonstelling in het Rijksmuseum. ‘Ik weet nog dat ik in 1996 de Vermeertentoonstelling in Den Haag wilde zien. Dat was zo druk dat het me toen niet is gelukt het te bezoeken. Dat zou me niet nog eens gebeuren.’
Brieflezende vrouw
Roelofs loopt vanaf de Markt de Nieuwe Kerk in, de kerk waar Vermeer op 31 oktober 1632 is gedoopt. Logisch zou zijn geweest dat de schilder hier was getrouwd, zo lijkt het. ‘De moeder van Catherina was al niet zo’n voorstander van het huwelijk, maar hield het niet tegen. Ze kon het echter niet verkroppen dat haar dochter zou trouwen in de Nieuwe Kerk, op steenworp afstand van waar ze woonde. Vermeer kwam uit een Oranjegezind nest en daar wilde zijn katholieke schoonmoeder niet in meegaan. Het symbool van het katholicisme was de begraafkerk geworden van de protestante Oranjes. Het stel is dus naar een katholieke kerk in Schipluiden uitgeweken.’
‘Hier op de Markt was het bedrijf van Dissius, eigenaar van 21 schilderijen van Vermeer. Hierachter is Vermeer geboren, hier het stadhuis waar het Johannes en Catharina in ondertrouw is gegaan en daarachter het huis waar hij een groot deel van zijn leven gewoond en gewerkt heeft.
In de kerk ziet de conservator tot zijn verrassing een grafzerk van Adolf Croeser, de man van het schilderij van Jan Steen dat nu tijdelijk in het Prinsenhof hangt. Roelofs laat een plastic souvenirtje zien van de Melkmeid, dat hij op zijn negende van zijn oma heeft gekregen. ‘Ik draag het als een talisman in deze tijd.’ Vermeer doet iets met mensen, zo laat Roelofs hiermee zien en hij is niet de enige. ‘In 2012 kwam de vraag of de Brieflezende vrouw naar Sendai mocht komen, een gebied in Japan dat net was getroffen door een zware aardbeving. Het is bijzonder dat er honderdduizenden Japanners op af kwamen en hoop en troost vonden bij een klein schilderijtje dat zoveel eeuwen geleden is geschilderd.’
Buiten weer loopt Roelofs het hoekje om naar de Oude Langedijk, de straat waar Vermeer woonde en werkte. Het ANWB-bordje is aan de katholieke Maria van Jessekerk bevestigd, maar volgens de Vermeerkenner moet het huis van Vermeers schoonmoeder, het huis waar Vermeer vrijwel al zijn werken schilderde, ernaast hebben gestaan. ‘Het kleine huisje met de rode rolgordijnen dat er nu staat is in grootte vergelijkbaar met het huis Mechelen. Mensen kunnen zich maar moeilijk voorstellen dat Vermeer, met zo’n groot gezin van oorspronkelijk veertien of vijftien kinderen, in zo’n bescheiden huis woonde.’
Aan het eind van de wandeling wandelt Roelofs nog een keer de Markt op en gaat midden op het plein staan. Met op een van de panden de tekst De Gulden ABC drukkerij. ‘Hier was het bedrijf van Jacob Abrahamsz. Dissius, eigenaar van 21 schilderijen van Vermeer rond 1695. Ik vind deze plek zo bijzonder. Hierachter is Vermeer geboren, hier het stadhuis waar het Johannes en Catharina in ondertrouw is gegaan en daarachter het huis waar hij een groot deel van zijn leven gewoond en gewerkt heeft. Dit plein is ook de plek waar de schoonouders van Dissius woonden, Maria de Knuijt met haar echtgenote Pieter van Ruijven. Zij was negen jaar ouder dan Vermeer, ze was zijn buurvrouw en heeft hem als kind in de buurt zien spelen. Zij was het die zijn werk echt volgde en een hechte relatie onderhield met Vermeer. Vrouwen hadden het voor het zeggen als het om zaken ging die het huis aangingen, zo laat recent onderzoek zien. Maria de Knuijt en haar man kochten als jonge dertiger de hedendaagse kunst van hun tijd. Een fascinerende gedachte!’
[2023]