REMBRANDT’S WOMEN

Dit jaar (2019) is het precies 350 jaar geleden dat Rembrandt van Rijn (1606-1669) stierf. Tot op de dag van vandaag geeft de grootste Hollandse zeventiende-eeuwse kunstenaar ons het gevoel zijn diepste emoties te kunnen meebeleven. Ook als het gaat over de liefdes in zijn leven.

 

Tekst Koos de Wilt voor Holland Herald

 

De grote liefde in het leven van Rembrandt was de burgemeestersdochter Saskia van Uylenburgh. De zeventwintigjarige Rembrandt ontmoette de Friesin toen zij eenentwintig was. Ze stierf al in 1642, nog voor ze dertigste verjaardag aan de tuberculose, niet lang nadat hun zoon Titus was geboren. Het kindermeisje Geertje Dircx, die ergens in de dertig was, werd vervolgens Rembrandts minnares. Een paar jaar later werd zij ingeruild voor de veel jongere dienstmeid Hendrickje Stoffels. Ook Hendrickje stierf al op haar zevenendertigste in 1663, aan de pest, een ziekte die veel Amsterdammers trof. Wie waren die vrouwen eigenlijk en wat betekenden ze voor Rembrandt? En hoe zagen ze er eigenlijk uit? ‘We weten het eigenlijk niet’, zegt Jonathan Bikker, conservator onderzoek bij het Rijksmuseum in Amsterdam. Bikker heeft net een kunstenaarsbiografie geschreven over de kunstenaar ‘Rembrandt. Biografie van een rebel’ en gaat daarbij ook in op zijn vrouwen: ‘Bij het Rijksmuseum hebben we een werk aangeschaft dat de naam draagt van Saskia, maar of dat echt zo is, weten we niet. Het is geen portret, maar een tronie, ofwel een portretstudie van een naamloos model. Veel van de werken die we tegenwoordig verbinden met Saskia, zijn dat misschien helemaal niet. Ze lijken soms ook niet eens op elkaar. Eigenlijk hebben we maar één werk waarvan we zeker weten dat het Saskia is. Dat is een tekening die hij in die zomer van 1633 maakte met een inscriptie eronder: ‘Mijn huisvrouw’. De tekening moet zijn gemaakt in Friesland, toen Rembrandt daar overlegde over het voorgenomen huwelijk. Saskia was toen 21 jaar, zes jaar jonger dan Rembrandt. De kunstenaar werkte toen al een paar jaar in Amsterdam met haar neef, de kunsthandelaar Hendrick Uylenburgh.’ 

 

Dochter van de burgemeester

Christoph Driessen (1967) schreef het boek ‘Rembrandts vrouwen’. Hij is journalist en historicus die promoveerde op de zeventiende-eeuwse VOC, de eerste multinational uit de geschiedenis. In 2001 woonde hij in Londen en bezocht er in de Royal Academy een tentoonstelling over de vrouwen van Rembrandt. ‘Er waren veel schilderijen van de vrouwen van Rembrandt, maar in de catalogus stond dat er heel weinig bekend was van die vrouwen. Dat verbaasde mij, zeker omdat er veel bronnen uit zijn tijd zelf zijn en ook omdat hij in 25 juridische geschillen was verwikkeld. Zo ben ik diep in de archieven gedoken en kwam tien jaar later met mijn boek.’ Wat viel de historicus het meeste op? Driessen: ‘Wat in de Gouden Eeuw heel bijzonder moet zijn geweest, is het standsverschil tussen Rembrandt en zijn vrouw. Saskia was burgemeestersdochter en Rembrandt kunstschilder. Rembrandts vader was molenaar, wat ook niet onbelangrijk was, maar Saskia’s vader was erbij toen Willem van Oranje werd vermoord. Vader van Uylenburgh had net met de Vader des Vaderlands geluncht en moet dus echt een belangrijk man zijn geweest. Saskia heeft Rembrandt leren kennen toen hij een soort celebrity was in Amsterdam, maar de familieleden vonden dat het “toch maar een schilder was”. Ik stel me voor dat hij echt van haar gehouden heeft. Dat blijkt al uit de tekening en ook doordat zij zo vaak voor hem geposeerd heeft in het atelier. Dat vond haar familie ook maar niks. Hun standpunt was dat zij met pronken en pralen de erfenis aan het verkwisten was.’ Rembrandt zocht nog verder de grenzen op, zo vertelt de Duitse historicus: ‘Heel opmerkelijk is dat Rembrandt Saskia heeft geschilderd als een prostitué op het schilderij van ‘De verloren zoon in een herberg’ dat in Dresden hangt. Saskia zit op schoot bij een beschonken man in wie we Rembrandt zelf herkennen. Ongelofelijk, als je bedenkt dat zij een burgemeestersdochter was. Hij deed dat omdat het hem niet kon schelen. Beroemd is de uitspraak van hem dat als hij zich wilde ontspannen hij niet op zoek was naar eer, maar naar vrijheid. Dat vind ik een sleutelcitaat. Hij zocht naar autonomie als kunstenaar. Geliefd zijn bij de elite maakte hem niet uit.’ 

 

Saskia moet heel veel voor Rembrandt hebben betekend, volgens Driessen: ‘Ik vind het opvallend dat hij na het schilderen van de Nachtwacht in 1642, op de top van zijn kunnen, lange tijd nauwelijks meer schilderde. Het is een mythe dat mensen het werk lelijk vonden en afkeurden. De feiten laten zien dat het schilderij zeer gewaardeerd werd. De reden dat hij de kwast liet liggen, was dat zijn grote liefde Saskia stierf toen het schilderij gereed was. Rembrandt moet zeer onder haar dood hebben geleden. Ook zakelijk moet het hem zwaar hebben gevallen, want het was Saskia die met de opdrachtgevers kon omgaan. Zij was als dochter van een burgemeester gewend om om te gaan met deftige opdrachtgevers, een vaardigheid die Rembrandt nauwelijks beheerste.’ 

 

Manipulatief kreng
Niet lang na de dood van Saskia kreeg Rembrandt een relatie met het kindermeisje Geertje Dircx dat al een tijdje zorgde voor Saskia’s en Rembrandt zoontje Titus. Zo’n zeven jaar was het kindermeisje de geliefde van de schilder. Ze trouwden echter niet, tot ongenoegen van Geertje. Driessen: ‘Geertje moet een soort moeder voor Titus zijn geweest. Er is een tekening in het British Museum waarbij je een beetje vermoeide arbeidersvrouw ziet met molensteenkraag. Ik denk dat Rembrandt een serieuze relatie met haar moet hebben gehad. Hij heeft haar niet voor niks sieraden gegeven van Saskia.’ De Rembrandtkenner Bikker is weer eens de notariële stukken ingedoken waar nauwkeurige beschrijvingen te lezen zijn van juridische geschillen waarin Rembrandt verwikkeld was, zoals die met het kindermeisje: ‘Bij Geertje Dircx voelen we vaak medeleven over de harde manier waarop Rembrandt haar aangepakt heeft. Door zijn toedoen zou Geertje worden opgesloten in het tuchthuis omdat hij van haar af wilde. Wat ik zelf uit de juridische stukken uit de tijd concludeer, is dat zij een manipulatief kreng was.’ Uit de stukken komt naar voren dat Rembrandt in zijn huis, het tegenwoordige Rembrandthuis in Amsterdam, in aanwezigheid van een notaris tot een schikking wilde komen met het kindermeisje dat beweerde dat Rembrandt zijn trouwbelofte niet nakwam. Bikker: ‘Geertje begon woedend te schreeuwen en Rembrandt uit te schelden omdat hij niet van trouwen wilde weten. Er staat niet dat de nieuwe minnares van Rembrandt, Hendrickje Stoffels, erbij aanwezig was, maar ik ga ervan uit dat ze in het huis was waar ze werkte. Daarna liet Geertje de zaak voorkomen voor het gerecht. Rembrandt kwam twee keer niet opdagen bij de huwelijks krakeelkamer en moest een boete betalen van 1 gulden. Interessant is dat Geertje een ongegraveerde huwelijkspenning had, een penning die werd geslagen te ter ere van een huwelijk. Geertje beweert dat Rembrandt meerdere keren met mij naar bed is geweest. Rembrandt zegt dan: bewijs dat maar.’ 

 

De Duitse historicus Driessen heeft de relatie ook onderzocht en valt vooral de positie van de vrouw in Nederland op: ‘Het zou best kunnen zijn dat Rembrandt wel gezegd heeft met haar te trouwen, maar ik denk dat hij het helemaal niet van plan was. Bijzonder was dat Geertje, als iemand die niet eens kon lezen toch een persoon die maatschappelijk veel hoger stond voor de rechter kon slepen en ook nog eens won. Ze kreeg zelfs een hogere alimentatie dan aanvankelijk met de notaris was afgesproken. Aanvankelijk wilde Rembrandt haar zestig geven, toen met de notaris erbij honderdzestig gulden en voor de rechter werd dat eenmalig tweehonderd gulden. Een voorbeeldig oordeel van de rechter. De rechter ging voorbij aan Rembrandts eis dat ze maar moest bewijzen dat hij met haar naar bed is geweest. De rechter geloofde haar. Een wijs oordeel, zeker als je dat vergelijkt met wat er in de rest van Europa mogelijk was. Toen Geertje de sieraden weer in onderpand gaf, wat de rechter had verboden, is Rembrandt ontstemd geraakt en heeft hij het voor elkaar gekregen haar in tuchthuis te krijgen. Om dat juridisch mogelijk te maken had Rembrandt iemand van haar familie nodig en heeft Rembrandt haar broer aan zijn zijde gekregen. Ze is tot twaalf jaar gevangenis veroordeeld en mensen in de tijd zelf vonden dat ook schandalig. Uiteindelijk is iemand, die ook niet kon lezen en schrijven, na vijf jaar naar de autoriteiten gestapt en is ze vrij gekomen. Ook dat vind ik bijzonder!’ 

 

Nederlandse vrouwen waren daadwerkelijk de baas in huis en beslisten zelf met wie ze gingen trouwen. Er was een gelijkheid die uniek was als je dat vergelijkt met wat je in de rest van wereld tegenkwam.

​

Zelfstandige vrouwen

Rembrandts volgende liefde, Hendrickje Stoffels, moet net als Saskia ook zakelijk belangrijk zijn geweest voor Rembrandt. Net als Geertje eerder, werkte Hendrickje al langer bij Rembrandt in huis toen ze een liefdesrelatie kreeg met haar twintig jaar oudere baas. Die relatie was niet alleen amoureus, maar ook commercieel aantrekkelijk, want toen hij een relatie met haar kreeg, kwam ook zijn schilderijenproductie weer terug met grote opdrachten zoals die van de Staalmeesters, het wereldberoemde, grote groepsportret dat Rembrandt in zijn vijftiger jaren maakte. Het is een van de topstukken van de eregalerij in het Rijksmuseum in Amsterdam. Rembrandt begon weer serieus schilderijen te verkopen. Driessen: ‘Ik zal niet zeggen dat achter elke succesvolle man een vrouw staat, maar bij Rembrandt is dat wel het geval. De rol van de vrouw was overigens uniek in de Republiek. Nergens anders dan in Amsterdam kon je als vrouw alleen over straat lopen zonder voor prostituee te worden uitgescholden. Buitenlandse reizigers die hier in Nederland waren, raakten er niet over uitgesproken. Nederlandse vrouwen waren daadwerkelijk de baas in huis en beslisten zelf met wie ze gingen trouwen. Er was een gelijkheid die uniek was als je dat vergelijkt met wat je in de rest van wereld tegenkwam. En dat gold niet alleen voor vrouwen. De meest in het oogspringende persoon op de Nachtwacht, de chique man met het zwarte pak, heeft bijvoorbeeld niet altijd behoord tot de oude elite van de stad. Zijn vader was als arme sloeber uit Duitsland naar Amsterdam gekomen. Toch kon Frans Banninck Cocq zich al in één generatie bij de elite van de stad gaan scharen en er zelfs burgemeester worden.’

 

Conservator van het Rijksmuseum Bikker is zelf in Canada geboren uit Nederlandse ouders. Hem valt ook de koopmansgeest van de Nederlandse vrouwen op. Bikker: ‘Ik denk dat Rembrandt niet alleen veel van Saskia en Hendrickje moet hebben gehouden, maar dat ze ook zakelijk zijn steun en toeverlaat moeten zijn geweest.’ Hendrickjes aanwezigheid was er niet alleen in goede tijden, maar ook in mindere. Rembrandt had voor langere tijd op te grote voet geleefd met de aankoop van een luxueus huis en met dure aankopen van kunst een naturalia. Ondertussen liepen de inkomsten terug en kon hij uiteindelijk zijn dure huis niet meer afbetalen op het moment dat hij dat niet meer kon uitstellen. Rembrandt ging in 1658, toen Rembrandt 52 jaar oud was, failliet, zoals wel meer schilders in de haperende schilderijenmarkt. Hendrickje nam na het faillissement samen met de jongeman Titus de business over. Bikker: ‘De nieuwe kunsthandel was zo opgezet omdat het geld anders naar zijn schuldeisers zou zijn gegaan. Dat deden ze zeker goed want Rembrandt schilderde vanaf de tijd dat hij failliet was gegaan tot het moment dat Hendrickje stierf in 1663, net zoveel vierkante meters als in de zeer productieve periode toen hij zich als zeer succesvolle portretschilder net had gevestigd naast het huidige Rembrandthuis, bij de kunsthandelaar Hendrick van Uylenburgh,’

 

Liefdesverhaal

Hendrickje moet, net als Saskia, veel voor Rembrandt hebben betekend, zo benadrukt de conservator van het Rijksmuseum. ‘Rembrandt heeft de intimiteit in de schilderkunst ontdekt. Je ziet dat al in de schilderijen, tekeningen en etsen die hij maakte van zijn vrouwen. Ik denk dat het schilderij van het Joodse Bruidje veel laat zien wat Rembrandt en Hendrickje samen hadden. Hij schilderde het nadat Hendrickje was gestorven. Ik vind het het mooiste geschilderde liefdesverhaal dat bestaat. Inhoudelijk gaat het hier om het bijbelverhaal van Isaac en Rebecca, het stel dat voor de koning moet verbergen dat ze verliefd zijn. Maar ik kan niet anders denken dan dat Rembrandt daarbij aan zijn relatie met Hendrickje moet hebben gedacht toen hij het schilderde. Isaac was veertig toen hij de maagd Rebecca ontmoette en Rembrandt was ook veertiger toen hij de eenentwintigjarige Hendrickje ontmoette.’ 

 

Net als met Saskia beeldt Rembrandt ook Hendrickje op een provocatieve manier af. Driessen: ‘We denken Hendrickje te kennen van het schilderij waarop ze naakt in een bontjas poseert en het schilderij van een vrouw badend in een stroom, een schilderij waarbij ze haar gewaad een beetje optilt. We zie haar ook in het schilderij van een Batseba in het Louvre, waarbij Hendrickje helemaal naakt is. Het kon hem allemaal niet schelen. Daarom trouwde hij ook niet met haar en daarom werd ze ook door de kerkenraad van hoererij beticht. Aanvankelijk kon hij niet trouwen omdat hij dan zijn erfenis van Saskia zou verliezen, maar dat regelde hij. Toch trouwde hij vervolgens niet met Hendrickje. Terwijl het zij het toch is geweest die samen met Rembrandts tienerzoon Titus zijn business regelde.’

 

Maar hoe zit het nu als we overal in de wereld de namen van Saskia en Hendrickje bij de schilderijen van Rembrandt zien staan. Is dat ook echt zo, zijn het daadwerkelijk Saskia en Hendrickje? Bikker: ‘Rembrandt zelf heeft de mensen die hij schilderde niet de naam gegeven van zijn vrouwen, dat is pas gebeurd in latere boedelbeschrijvingen. Ze komen we er ook bij een van die schilderijen ‘De moeder van Rembrandt’ te noemen, die toeschrijving heeft iemand gedaan die de schilder daadwerkelijk heeft gekend, niet door Rembrandt zelf. Door de zelfportretten hebben we door de eeuwen heen de behoefde gekregen de schilderijen, tekeningen en etsen van Rembrandt te verbinden aan zijn familie en geliefden. Maar ik vind het een belediging van de kunstenaar als we zijn werk alleen maar zouden zien als een biografie van zijn leven. Dat neemt heel veel weg van Rembrandt als scheppende kunstenaar. Het genie van Rembrandt is dat hij huiselijke intimiteit wist in te brengen in de verhalen die hij schilderde.’ 

 

Het leven van Rembrandt en zijn relatie met vrouwen beleven we in onze eigen tijd als een soap. Het is een drama vol liefde die wel of niet wordt beantwoord, met beelden van het volle leven waarop onvermijdelijk de dood volgde, met de menselijke zoektocht naar succes en het streven om van dit leven te maken waarover het in essentie gaat. We zien de intimiteit en tegelijkertijd de geëmancipeerdheid van vrouwen die ons zelfbewust aankijken vanaf de wanden van de beroemdste musea van de wereld. We kunnen ons inleven in de kordaatheid van Saskia en Hendrickje, we voelen mee in de liefde die Rembrandt voor hen moet hebben gevoeld. En stiekem herkennen we misschien ook de reactie van de vrouw die het er niet bij liet zitten toen Rembrandt haar inruilde voor een nieuwe liefde.  

​

​

​

​