Samenvatting scriptie Vermeermanie van Koos de Wilt

​

Vermeers werk is in de tijd dat het gemaakt is en in de eeuwen erna, op de schaarse momenten dat het onder ogen kwam van andere mensen dan de verzamelaars en hun gasten, steeds op waarde geschat. Voortdurend was het duidelijk dat het om een bijzondere kunstenaar ging. Maar de beroemde schilder van de Hollandse Gouden Eeuw was hij nog geenszins…

Aangezien er zo weinig bekend was van zijn leven, zijn werk (er zijn ook geen schetsen en aantekeningen van hem achtergelaten) is er nauwelijks een trackrecord opgebouwd over de waardering van zijn werk in de kunstgeschiedenis vóór het derde kwart van de negentiende eeuw. Gevolg is geweest dat, meer dan bij andere schilders, de nieuwe ogen de werken steeds opnieuw konden waarderen, steeds met nieuwe gezichtspunten, met eigen contemporaine interpretaties, met eigen preoccupaties en vanuit steeds nieuwe paradigma’s. Zo is Vermeer in Frankrijk bekeken vanuit de ogen van mensen die leefden in een min of meer moderne Franse burgermaatschappij, maar ook door kunstliefhebbers die keken door een romantische bril. De kunstreceptie vond in Frankrijk plaats tijdens de opkomst van het realisme, het impressionisme en de fotografie, waarbij Vermeers werk in relatie tot de eigentijdse kunst, in een contemporain licht werd gezien.

Aangezien er zo weinig bekend was van zijn leven, zijn werk is er nauwelijks een trackrecord opgebouwd over de waardering van zijn werk in de kunstgeschiedenis vóór het derde kwart van de negentiende eeuw.

In de nieuw opkomende economische macht van de Verenigde Staten is het werk van Vermeer aangekocht door vaak puissant rijke verzamelaars die hun kunstaankopen deden in Europa, in het cultureel dominante Parijs en soms ook, gegrepen door de Hollandmania, in Nederland. Zij deden dat vanuit drijfveren die soms als modieus te kenschetsen waren en soms meer te maken hadden met persoonlijke of meer diepgewortelde culturele drijfveren. Soms ging het om het natuurlijke, illusionistisch wonderlijke dat in het werk aansprak, soms werd gekeken vanuit nostalgische overwegingen en soms vanuit herkenning van overeenkomsten tussen de zeventiende-eeuwse Republiek en de Verenigde Staten. De economische en financiële dominantie van de Amerikaanse verzamelaars in ‘Vergulden Tijdperk’ is bepalend geweest voor de aanwezigheid, maar ook van invloed voor de manier waarop er naar Vermeer werd gekeken in vooral de oostkust van de Verenigde Staten. Het waren deze verzamelaars die belangrijke collecties aanlegden van kunst, waaronder bijna een derde van het bekende oeuvre van Vermeer. In Nederland, ten slotte, is de schilder altijd een kunstenaar geweest die min of meer bekend was bij een ingewijd publiek. Met de internationale opkomst ontstond ook in ons land een nieuwe belangstelling voor de eigen kunst, waarbij Vermeers schilderijen een nieuwe plaats kreeg in de westerse kunstcanon.

In de twintigste eeuw is voor een deel de negentiende-eeuwse smaak overgenomen, maar zijn er ook nieuwe ontwikkelingen geweest die de aard van de belangstelling voor Vermeer mede hebben veranderd. Zo is de interesse voor het werk in een bijzonder daglicht komen te staan toen fotografie als medium een eigen plaats veroverde in de kunst. Zeker in de hedendaagse kunstproductie neemt fotografie een steeds dominantere positie in. Ook is er een speciale belangstelling gekomen voor de schilderijen toen het ‘typisch’ Hollands licht (internationale) aandacht en bewondering kreeg. Hollandse landschapsschilders zouden iets bijzonders hebben dat ook voor hedendaagse kunstenaars en kunstliefhebbers van belang is. In de loop van de twintigste eeuw is het werk van Vermeer ook verbonden geraakt met de formalistische kunstopvatting in de moderne kunst. Met de opkomst van abstractie in de kunst - waarbij het ging over stilistische aspecten als compositie, kleur en kunst die alleen zou verwijzen naar zichzelf - werd Vermeer als voorbeeld uit vroegere tijden aangehaald.

Met de opkomst van abstractie in de kunst - waarbij het ging over stilistische aspecten als compositie, kleur en kunst die alleen zou verwijzen naar zichzelf - werd Vermeer als voorbeeld uit vroegere tijden aangehaald.

Als reactie hierop is vanaf de jaren zestig en zeventig een bijzondere belangstelling ontstaan voor de (verborgen) inhoud van het werk van Hollandse zeventiende-eeuwse schilders. Het was in die tijd dat iconografische en iconologische kwesties de nadruk kregen. Het werk van Vermeer werd ook vanuit deze invalshoek bekeken. Van alle tijden is de belangstelling voor het werk van de Delftse kunstenaar vanuit het verlangen van de kunstbeschouwer naar rust en vrede. Kunst levert ook - en misschien wel juist - in onze tijd een mogelijkheid te ontsnappen aan de hectiek en de sleur van het dagelijkse leven. Vervolgens zijn er nieuwe manieren ontstaan van waaruit het werk van Vermeer een nieuwe betekenis kreeg, zoals vanuit de belangstelling voor verleiding en erotiek in de kunst, de interesse in het vraagstuk van de vrouwelijke identiteit en de vrouwenemancipatie en focus op de psychologische werking die het werk zou hebben. Daarnaast is het werk van Vermeer in de twintigste eeuw een aantal keren door vervalsingen en diefstallen voorpaginanieuws geweest, waardoor er rond de schilder en zijn werk een soort ‘Amerikaanse toestanden’ kon ontstaan, compleet met schandalen, massabijeenkomsten en gebeurtenissen die met veel geld te maken hadden. Aan het einde van de twintigste eeuw, ten slotte, kreeg het werk van Vermeer ook een rol in het verhaal rond ‘het einde van de avant-garde’.

Breed publiek
In de scriptie heb ik een inventarisatie gemaakt van de manieren waarop het werk van Vermeer in de media bij een breder publiek onder de aandacht is gekomen. Ik heb daarbij de aanwezigheid beschreven van het werk op veilingen. Daarna heb ik een opsomming en analyse gegeven van tentoonstellingen waar het werk van Vermeer een bijzondere aandacht heeft gekregen. Vervolgens heb ik een inventarisatie gemaakt van de romans, gedichtenbundels, films en een opera waarin het mogelijke leven en werk van Vermeer als aandachtspunt is gekozen. Vaak ging het hierbij om Angelsaksische, vaak oostkust-Amerikaanse literatuur. Over het algemeen kan geconstateerd worden dat de manier waarop Vermeer aandacht kreeg dikwijls in het verlengde lag van een negentiende-eeuwse receptie, maar soms ook verrassend anders was.

De manier waarop Vermeer aandacht kreeg lag dikwijls in het verlengde van een negentiende-eeuwse receptie, maar soms ook verrassend anders was.

Conclusies

Opvallend in de gehele receptiegeschiedenis vanaf de late negentiende eeuw is dat het werk van Vermeer steeds een vrije en a-historische interpretaties heeft toegelaten. Aan de schilderijen wordt in sterke mate een mystieke en raadselachtig karakter meegegeven. Verder is opvallend dat op de momenten dat er sprake is van verwijzingen naar het werk van Vermeer er regelmatig vragen worden gesteld over de identiteit van de eigen Amerikaanse burgerlijke cultuur. Verder is er sprake van een fascinatie voor persoonlijke relaties die verder uitgediept worden in de boeken, films en recensies ervan en recensies over de ontvangst van tentoonstellingen bij het publiek. De sereniteit, rust en vrede die uit het werk spreken zijn ook aspecten die vaak tot uitdrukking worden gebracht.

Verder is vaak in de roman of films sprake van identiteitsvragen van vrouwen en vraagstellingen die te maken hebben met relaties of het gebrek aan communicatie tussen mensen. Het werk van Vermeer zou deze vragen oproepen. Ook de romantische en erotische lading, die niet tot ontlading komt, maar broeierig onder de oppervlakte blijft, is een punt van bijzondere aandacht van schrijvers, dichters en filmmakers.

In ieder geval is het werk en de persoon van Vermeer vaak een welkom onderwerp geweest voor kunstkopers, kunstliefhebbers, filmmakers, romanciers, dichters en librettisten om hun eigen interpretaties op te projecteren. Niemand heeft het het recht deze mensen keihard tegen te spreken aangezien het antwoord op de vragen wie Vermeer was en wat hij met zijn werk wilde zeggen voor altijd in nevelen gehuld zal blijven. En van die vrijheid is gretig gebruik van gemaakt. 

​

​

​